Labolisyon

Labolisyon lésklavaj dann Lil Bourbon

Lo promié labolisyon lésklavaj par la Franse la pa arive La Rényon
Lotèr
Claude WANQUET

Historien


Lo promié labolisyon lésklavaj par la Franse la pa arive La Rényon

Dann lo demi-siék avan la Révolution in bonpé lékrivin èk filozof la-koze dessi lésklavaj, souvandéfoi par rapor la kolonizasyon.

Anparmi lo gran kantité tèks, néna inn la-marke demoun, cé L’histoire philosophique et politique du commerce et des établissements des Européens dans les deux Indes par l’abbé Raynal, çat Diderot la-done la min po ékri.

Histoire philosophique et politique des établissemens et du commerce des Européens dans les deux Indes. Tome 1. Guillaume-Thomas Raynal. Lané 1783.
Kolèksyon Müzé Villèle

Apréça lané 1788, Brissot la-prande modèl èk Zanglé po rouve in « Société des amis des Noirs ». In bonpé pèrsonalité la-rante anndan konm Mirabeau, Condorcet, La Fayette, Siéyès, labé Grégoire …

Henri Grégoire, lansien lévèk Blois, ex. sénatër Linstitü de Franse, dépüté départman Lizère lané 1819. François, peintr’ ; S. J. Le Gros, dessinatër ; Le Comte, gravër. Lané 1819. Gravür ék bürin.
Kolèksyon Müzé Villèle

Mésoman lèrk Raynal té i aspère lo « Spartacus noir » po tire la shène bann zésklav, bann Amis des Noirs té i domande sirtou labolisyon la trète èk lo droi politik po bann Libres de couleur. Parlfète té i ropousse plüs dovan labolisyon bann zésklav. La plüpar demoun té i oküpe pa tro lésklavaj. Anparmi lo 60 000 kayé doléans nou la-gaingné, navé jist inn ti guine té i koze dessi.

Gme Tmas Raynal. In Histoire philosophique et politique des établissemens et du commerce des Européens dans les deux Indes. Tome 10. Guillaume-Thomas Raynal. Lané 1784. Léstanp.
Kolèkzyon Müzé Villèle

Dann Bourbon, kan mèm deu-troi « étincelles de la philantropie » lavé déssote la mèr, la plüpar bann kolon lé vréman an-guèp kontr’ labolisyon lésklavaj. Zot lé dakor èk çat lo komissèr sivil Burnel i sar ékrir apré : « lo nèg, lo shoval, lo bèf èk lo bourik toute ansanm cé d’zanimo la natür la-fé po ansèrve konm ça mèm ».

La Constituante i angaje pa tro-tro po çat i konsèrne lésklavaj. Bien sür depi oute 1789 èl la-vote la Déclaration universelle des droits de l’homme et du citoyen. Mésoman po désèrtin, déklarasyon-la lé jist po demoun lib. Épila, par son bann dékré èk linstrüksyon lo 8 èk lo 28 mars 1790, lassanblé i mète bann kolon èk zot propriété « dessou la protèksyon » la Nation. Parlfète ça i garanti lésklavaj va kontinüé. Épila i ardone rienk bann lassanblé lokal lo droi propoze règloman po konsèrve toute bann zintéré kolonial.

Mois d’mai 1791, in ralé-poussé par rapor légzéküsyon laba Sin-Doming Ogé èk Chavannes, toulédeu porte-parol bann Libres de couleur, i bousküle l’Assemblée. In roprézantan La Matinik, Moreau de Saint-Méry, i an-tien-pa domande i inskri ofissièlman lésklavaj dan lo proshin konstitüsyon. Robespierre la-prande la kolèr, la-fé anüle propozisyon-la, mésoman dan lo promié konstitüsyon la Franse lavé voté mois d’séktanm 1791, la poin rien dessi bann koloni, ça i vë dire i rèste parèy.

Mé soman in gran lévènman i shavire toute. La révolte bann zésklav Sin-Doming i pète la nuite lo 21/22 oute 1791, i sézi demoun dann Leurope.

Sin-Doming : in lésklav i défann son métr’ dan lo révolt 1791. Reinier Vinkeles ; Daniel Vrijdag. 1791-1800. Léstanp.
Kolèksyon Zarshiv Départman La Rényon

Po armète lorde dan lo gran koloni amérikin, la Législative i anvoye troi komissèr sivil. Zot i konfirme dirèk konmdekoi lésklavaj i kontinüe. Mésoman zot i pèrde lèr dan la guèr sivil, akoz lintèrvansyon bann Zéspagnol èk bann Zanglé i ranforse la violans. Po sove lotorité la Franse lo bann komissèr i trouve rienk inn solüsyon : proklame la libérasyon bann zésklav. Polverel i komanse dann Louèst lil lo 27 oute 1793, apréça Sonthonax i kontinüé lo 29 oute dan lo Nor. Po ésplike zot déssizion la Convention, zot i anvoye in délégasyon èk in Blan, Dufay, in Lib, Mills, épila in Noir, ansien zésklav, Bellay.

Apré in bonpé tourné-viré, boudükonte la Convention i rossoi tou lé troi dann son séanse lo 16 pluviôse an II (4 févrié 1794). Dufay i ansüpli l’Assemblée aksèpe la politik Sin-Doming. Apré lo deu kozman sérië Levasseur (Sarthe) èk Lacroix (Eure-et-Loire), la Convention i dékrète par aklamasyon « lésklavaj lé aboli dessi tout lo téritoir la République ».

Mésoman lèrk lo kontantman la-fini, malgré Victor Hugues la-inpoze labolisyon an-Gwadloup, Jeannet-Oudin — in névé Danton — an-Guyane, la Convention i tarde po organize son laplikasyon dann bann koloni oriantal. Rotar-la sé akoz bann dépüté Lil de Franse, Jean-Jacques Serres, épila sirtou Benoit Gouly i rédi po anbare alü. Gouly té in lotër gabié po fé la polémik, kanmèm lü té i fé son lipokrite èk son kozman po labolisyon, lü té i rode toute bann rézon po rotarde lo dékré Pluviôse dann bann koloni-la.

Lo bann largüman-la i rotrouve, an-gro an-gro, dann in bonpé tèks lépok révolüsyonèr té i sorte pa rienk èk bann kolon sinonça lassanblé kolonial, èk ossi in tralé politik. Par égzanp : po son rishèsse èk son puissans militèr, lé inportan la Franse i garde tél-kél son bann koloni ke la toujour amontre aèl zot latashman. Sirtou dann Maskarègn, « clefs de la mer des Indes », ouça la-bataye dür èk bann Zanglé. Abandone azot sinonça mète dézorde sra in bon nafér po bann kontr’révolüsyonèr èk bann Zanglé. Ça mèm lé riskab arivé si i libère insël kou bann Noir dann zot dégré lignorans dizon konm in bann marmay. Azot mèm sra promié viktim politik inprüdan-la, apréça zot va tonbe dan la violans èk la famine. Touçala po dire konmça si la filantropi èk la jüstis i demande abolir lésklavaj, lo deu rézon-la i oblije fé ça ti-dousman èk bonpé prékosyon. Bann dirijan koloni oriantal la-fé konm ça mèm. Parlfète dann Bourbon la-done lo droi politik bann Libres avan l’Assemblée nationale, la-ogmante la kantité zafranshisman. Sirtou èk in larété lo 7 oute 1794, la-arète la trète ke la-pran vitman par prékosyon sanitèr akoz in nouvo lépidémi la variol té riskab arivé. Soman la-prézante ça konm in mezür ümanist, lavé vote ça deu-troi semèn avank’ lo dékré Pluviôse i arive dann lil.

Rantr’ lané 1791 jiska la fin lané 1794, la sossiété Bourbon la-rèste plüto bien trankil, apark in pë d’traka akoz lajitasyon dan lo garnizon, épila lo manièr-fé lo prète Lafosse — maire Sin-Lui in mandoné — soidizan tro favorab po bann Noir, épila in léspès « konplo » mois d’juin 1792, ansanm deu-troi pti blan té i vë koze po bann Libres. Apréça, soi-dizan akoz la pa anvoye azot ofissièlman lo dékré Pluviôse, bann lotorité kolonial i défande koze dessi. Demoun i domande po fé aplike alü lé rar, apark deu-troi pti blan Sin-Jozèf, bann gro blan i fé pa in konte avèk akoz zot « lignorans», épila apark Lemarchand, in lansien dépüté lil dan l’Assemblée nationale. Kanmèm ondiré bann zésklav té i koné légzistans dékré-la, la plüpar té i di pa rien.

An-Franse, la-débate lontan dann Pluviôse l’an III po désside kossa té fo fé dann Maskarègn, mésoman la-déboushe dessi rien. Epila in promié komission lété prévü po bann zil oriantal dann mois d’févrié 1795. La-anüle alü vitman.

Mésoman, lèrk Robespierre la-tonbé, lo « Convention thermidorienne » la di klèrman lü té vé fé in nouvo Constitution. Apréça, bann koloni la-gaingne in nouvo régloman défini dann in gran rapor Boissy d’Anglas lavé fé lo 4 oute 1795 : lasimilasyon. Parlféte, lo Constitution du 5 fructidor an III (22 oute 1795), té i di bien lü té fé po fini èk lo Révolution, i mète La Rényon konm départman. Apréça, lo Directoire i anvoye deu komissèr avèk toute pouvoir po porte Constitution-la dann Maskarègn.

Lo bann komissèr cé René Gaston Baco de la Chapelle, lavé fé romarke alü par son rézistans kontr’ bann Vendéens lané 1793 lèrk lü té lo maire Nantes, épila Etienne Laurent Pierre Burnel ke lavé vive troi z’an Lil de Franse dann promié débü la Révolution. Lü la-fé diféran travaïy konm journalist, sekrétèr l’Assemblée coloniale, lavoka, mésoman demoun té i iéme pa lü tro-tro. Zot i arive Por-Lui, lo 30 Prairial an IV (18 juin 1796), èk in vré larmada, 4 frégate komandé par lo kontr’amiral Sercey ansanm 780 solda komandé par lo jénéral Magallon (avan ça De la Morlière). Mésoman apré troi jour d’ralé-poussé, in bonpé d’kolon i fé anbarke azot dann in korvète paré po alé dann Philippines. Lo vié gouvèrnër-jénéral Malartic té protéje azot.

René Gaston Baco de la Chapelle : la énét Nantes lané 1752, dépüté la Bretagne.
Charles Toussaint Labadye. Lané 1790. Déssin, kréyon noir. br/>Kolèksyon Bibliotèk nasyonal la Franse, départman zéstamp èk fotografi, 4-NA-42

Touçala la-éspasse rienk dann Lil de Franse mésoman l’Assemblée coloniale La Rényon lé dakor jiska bate la min po lo déssizion. I ardi ankor dann in bann gran lète po l’Assemblée nationale dann mois d’jülié-oute 1796 épila avriy 1797 i arkomanse rakonte tout lo mové zafèr va arivé si i libère tro vitman lo bann zésklav. Astèr, mémtan lü garanti son fidélité po la Franse èk la République, lil lé parlfète, dann in sitüasyon lotonomi, paré po jiska ansèrve la forse po défande aplike labolisyon dessi son téritoir.

Lèrk lo bann zajan la-rante an-Franse dan la fin lo mois d’séktanm 1796, la-koze in bonpé po konète po koça zot la pa niabou fé çak zot navé po fé, épila parkoman aranje-ça. Mésoman té pankor désside rien lèrk la-arive zéléksyon mois d’avriy 1797 lo parti clichyen èk bann royalist, bann gro kolonialist konm Vaublanc (in lansien kolon) ousinon Barbé-Marbois (lasien lintandan Sin-Doming) la-gaingné. Pandan inpé d’mois banna la-fé in kanpagne sérië anti-konstitusyonalist épila anti-abolisyonist. Mésoman parti-la son tour lé dégajé par lo coup d’Etat 18 fructidor an IV (4 séktanm 1797). Astèr zot i vë dévlope in nouvo politik kolonial fransé, èk sirtou, in gran rève loküpasyon dann Linde. Bann « néo-jacobin » i gaingne in bon lélan dann promié mois lané 1799. Zot i soutien lidé bann zabolisyonist. Anplüskeça, la Société des Amis des Noirs et des Colonies i arlève.

Printan lané 1800 i organize in nouvo mission po lamiral Villaret-Joyeuse èk Lequoy-Montgiraud. I domande azot fé aplike tipa-tipa lo dékré Pluviôse dann bann koloni oriantal. Boudikonte i fera pa, mésoman mois d’oktob 1800 in lansien « dépüté éstraordinér » po lil dann Paris, Cossigny Palma, i arive Lil de Franse. I nome ali nouvo dirèktër lo Moulin à Poudres po done bann zésklav i travaïye anndan, diféran lavantaj jiska inn pèye. Bann zotorité lokal konm çat La Rényon ansanm i rofüze dirèk parsk zot i koné cé in komansman laplikasyon lo « modi dékré ».

Dann toute bann zané 1796 jiska 1801 La Rényon té pa jist dakor èk çak Lil de Franse té i fé po anbare labolisyon, lü té rode fé plüs for ankor. Jiska majine, la fin lané 1799 débü lané 1800, son prope déklarasyon lindépandans, dizon tanporèr, jiska la monarshi i arvien an- Franse — in lidé bordé par l’Assemblée coloniale, apré bonpé d’ralé-poussé — apréça majine lo ratashman èk Langlëtèr. Mèmtan, dann lil, navé plüs-an-plüs la répréssion sossial : bann zafranshisman té limité apréça süspandü ; in lafranshi navé pü lo droi prande lo nom son lansien maitr’, kanmèm té son papa po vréman ; mariaj mikst, sétadir rantr’ demoun diféran rasse, té défandü ; la-arkomanse fé la trète.

Touçala èk bann pünisyon plüs for ankor po toute çat i manifèste po labolisyon. Par égzanp, la-anvoye Batavia in bann solda té i vien jist arive dann lil, porézon zot té tro kosté èk bann zésklav, sinonça, plüs-pire la-égzéküte « à la volée d’un canon » , 5 Noir a-monté, la-ba Sint’-Roze mois d’novanm 1799, soi-dizan parsk zot té prépare in massak bann Blan. La-fé légzéküsyon-la an-gran éksepré po done bann zésklav « une salutaire terreur ».

Dézorde-la va fini lèrk Bonaparte, akoz lo souplingnman bann kolon konm lü mèm la-di plütar, mé sirtou akoz son bann lidé fonsièrman rassiste, i désside armète an-plasse lésklavaj par la loi 30 floréal an X (20 mai 1802). Decrès, son nouvo ministr’ la Marine (lü lavé vive plüziër zané lil de Franse), i rokomande bien Decaen, nomé gouvèrnër jénéral bann koloni oriantal, « fé bien atansyon marke la diférans rantr’ bann koulër, çamèm lo soubasman la nasyon ».

Loi i konsérne la tréte bann Noir épila lo réjime bann koloni (linprimé) (30 floréal an X/20 mai 1802).
kolèlsyon Zarshiv nasyonal loutre-mér

Alorse, èk lo soutien pa jist bann notab, mésoman sürman la plüpar bann kolon, paré po kite zot projé lotonomi po konsèrve zot priviléj, i mète an-plasse La Rényon in réjime diktatür militèr èk in régréssion sossial plüs-pir ankor çak lavé dann lil la fin l’Ancien Régime.

Tanka léspoir labolisyon, pandan toute lépok révolüsyonèr, cé sürtou bann zésklav té i amontre jist par deu-troi jèst, deu-troi kozman dessi la libèrté, épila par in vré logmantasyon lo maronaj. Soman zot la pa jamé fé in gran mouvman konm an-Gwadloup sinonça Sin-Doming, promié répüblik noir, i apèle Haïti depi lo 1èr janvié 1804

LabolisyonLabolisyon lésklavaj dann Lil Bourbon
Inprime
lo tèks en PDF
Partaje paj-la
dessi rézo sossial
   
Lotèr
Claude WANQUET

Historien