Labitasyon Desbassayns

Larshitéktir

Larshitéktir

Bann « shato » Panon-Desbassayns

Dessi la fin 18èm sièk, dann kartié Sin-Pol, néna troi kaz modèl spéssial po lil Bourbon lépok-la : inn Bèrnika, l’ot Shossé Roiyal, lo troizièm Sin-Jil-lé-O.

Deu grann-janse la koloni té propriétèr troi gran kaz-la en moilon èk in létaj : Julien Gonneau-Montbrun (1727-1801) èk son bofis Henri-Paulin Panon Desbassayns (1732-1800). Zot larshitéktür i fé la diféranse sanm lézot kaz bann domèn la koloni.

Gonneau-Montbrun sinonça Panon-Desbassayns ?

Lané 1989, dann in mo d’ékri istorik, Jacques Lougnon  i prétan cé Henri-Paulin Panon Desbassayns ke la-fé bati troi kaz-la : Shossé Roiyal lané 1776, Sin-Jil-lé-O lané 1788, Bèrnika lané 1789. Na rienk Lougnon po propoze kronoloji-la, soman, po assüre ça na pwin kissoi doküman istorik, kissoi in date marké dessi lo batiman, apark po lo gran kaz Sin-Jil-lé-O (lané 1788). Dann son livr’ dessi listoir Sin-Pol, Bernard Marek  li ossi, son tour, i di konmça Panon Desbassayns mèm la-bati lo troi kaz. Soman lané 2011, Guy Panon de Richemont  lé pa dakor sanm çak Lougnon èk Marek i di. Dann son roshèrsh jénéalozik dessi bann zéritié lo promié Panon k’la-arive Bourbon, li prétan ke cé Julien Gonneau la-fé bati Bèrnika sanm Shossé Roiyal.

Lo troi kaz-la, bien sür, i konsèrne lo bopèr èk son bofis. Lané 1770, Henri-Paulin, in lansien militèr ke la-fé son karièr dan Linde, la-marié sanm Ombline Gonneau-Montbrun (1755-1846) in fiy 15 z’an, lo sël léritié Julien. Pa-sito banna la-marié, lo bopèr la-assossié son bofis Henri-Paulin po jère son bien. Gonneau-Montbrun té i gaingne la plüpar son revnü par son propriété Bèrnika. Là, li plante kafé, koton, zafèr po manjé. Dessi domèn-la néna inn kour èk in gran kaz , d’ot batiman, èk saspé, in kamp zésklav. Konm partou dan Louèst, la kour lé rantr’ la savane èk lo bann tèr kültivé. Jordi, landroi-la i apèle Maison Blanche (Lycée La Salle Maison Blanche). Ça mèm promié débü kartié Guiyom. Gonneau-Montbrun néna ossi dann milië la ville Sin-Pol lo « Gran Kour », in gran « terrain d’emplacement », in « lanplasman » konm i di jordi. Son lantré i tonbe dessi lo koté Shossé Roiyal. Lané 1769 apartir, la-komanse aménaje shemin-la .

Ondiré bien ke çak la-finanse bann kaz-la cé Julien Gonneau-Montbrun : li navé lo fortüne po ça. Henri-Paulin Panon Desbassayns la-fé ali in propozisyon : Gonneau i finanse toute, Panon i suive toute lo bann travo, mé-soman lo kaz Sin-Jil-lé-O, i rovien ali en-prope.

Néoklassik indien ?

Lo troi kaz i rossanbe bonpé : in plan réktang ; létaj prèsk-parèy, par égzanpe varang inn dessi l’ot dessi deu koté ; an-ndan in dispozisyon organizé otour in gran salle, dann ré-d’shossé konm anlèr létaj.

Somanké bann modèl kaz indien – ke Henri-Paulin Panon Desbassayns la-vü, kan li té solda dann réjion Pondichéry rantr’ 1751-1763 – la-inflüanse ali. Lané 1730 apartir, kontoir fransé-la néna in gran dévlopman politik, ékonomik. Parlfète, touça-la i aporte ossi in dévlopman la ville inportan : bann komèrsan zindien, bann Zeuropéin i fé bati gran kaz en brik, kouvèr sanm in toit tuil sinonça in térasse. La Compagnie des Indes i bati bann gran batiman ofisyèl grandioz, renomé konm çat lo gouvèrnër Dupleix. Panon Desbassayns i rèste pa toultan Pondichéry, li déplasse ali partou dessi toute bann térin-d ’batay dan la guèr rantr’ Fransé èk Zanglé. Soman li la-konï la ville-la dann son plüs gayar avan k’té krazé lané 1761.

Lo souvnir lo rishès Linde, i artrouve dan lo bann gran kaz la-bati apré dann Bourbon. Bann bèl kolone dovan lo varang dessi koté Lèst, konm koté Louèst lo kaz Shossé Roiyal, èk çat Sin-Jil-lé-O i rossanbe bien inpë d’kaz fransé d’Pondichéry bati dann zané 1750-1760. Mèm shoz po bann toit-térasse navé dan Linde, ke té ansèrve lo téknik largamasse. Lé pa sür ditou bann masson indien la-vni done la min, somanké navé in laranjman rantr’ bann komanditèr sanm bann zouvrié kontoir fransé kan Henri-Paulin té fine artourné. Saspë deu-troi la-vni Bourbon jist po lo shantié.

Fassade koté Lèst lo gran kaz Shossé Roiyal Sin-Pol. Foto B.L.
Fassade koté Louèst lo gran kaz Sin-Jil-lé-O. Foto B.L.

Si ou i argarde bien en détay lo troi gran kaz-la, dan lépok zot té bati (1770-1780), somanké néna in deuzièm linflüanse dan lo stile: lo néoklassissism. Ça in mouvman larshitèktür i dévlope dann milië 18èm sièk dan Lerop, épiça i fane vitman sirtou dann bann koloni fransé, anglé. Lo plan, la simétri bann létaj prinsipal, lo distribüsyon bann pièsse, i rapèle bonpé bann batiman néo-paladien, dan Langletèr, konm dan la Franse zané 1750-1760 apartir.

Plan lo ré-d’shossé lo gran kaz Shossé Roiyal. Kol. DAC OI.
Plan lo ré-d’shossé lo gran kaz Sin-Jil-Lé-O. Kol. DAC OI.

Lo bann gran kaz Desbassayns lé pa kouran, dizon lé ünik dann Bourbon. Bann kaz-la i amontre bien in mélanj lo stil rantr’ lo tèknik Linde sanm linflüanse Lerop. Parlfète i pouré jiska dire in larshitèktür néo-klassik Linde.

Bann modèl ke la pa düré

Dapré Albert Jauze  , in kaz dann Bourbon 18èm sièk néna in sürfasse 29,5 m2 apepré. Lo kaz en boi, dabitüd lé kouvèr sanm féiy, lo plafon lé ba, lé mal ékléré  : « Il est plus aisé de recourir au bois, très répandu, dont les techniques de mise en œuvre issues du Vieux-Continent et apportées notamment par les charpentiers de marine sont éprouvées » . Souvandéfoi lo kaz néna rienk in nivo, èk in toit deu pante, sinonça kate pante. In litografi Antoine Roussin èk in foto lané 1897 i amontre in kaz 18èm sièk, i done anou in bon lidé dessi in kaz ordinèr po bann plantër zépisse, sinonça kafé.

Lo kaz lo poète Bertin Sinte-Sizane. Louis Antoine Roussin. 1860 apepré. Kol. MLD
Lo kaz in plantër la Rivièr-dé-Plui. H. Mathieu. 1900 apepré. Kol. ADR.

N’i koné té rare i ansèrve la pièr dann deuzièm moitié 18èm sièk . Soman, « le particulier qui souhaite [recourir à construire en pierre] doit non seulement pouvoir, en outre se procurer à prix fort de la chaux [pour le mortier] mais aussi compter sur de bons ouvriers. […] La chaux, produite à partir du corail, est faite à deux endroits à Bourbon [en 1770], au Repos Laleu et à la Rivière d’Abord ».

Bann zinformasyon-la i amontre anou bien lo kalité éksépsyonèl, vantar bann kaz Desbassayns : lé bati ansanm moilon massoné, èk in landui, épila po lo bann zangl, pièr en bazalte tayé. Kaz-la i mezüre 590 m2 par-la, en deu nivo, i fé k’i tonbe lo plü gran kaz bati dan la koloni, dan la fin l’Ancien Régime . Lépok-la, li galize jist sanm in ot kaz privé : lo Shato lo Gol, bati la plène Sin-Lwi lané 1747 par-la. Antoine-Marie Desforges Boucher (1715-1790), in linjéniër Compagnie des Indes, gouvèrnër jénéral bann zil Maskaringn, depi lané 1759 jiska lané 1767, la-déssine bann plan shato-la. Li néna in batiman prinsipal èk in létaj kouvèr ansanm in toit mansardé, par dovan néna in galri dessi lo deu nivo koté Süd. Somanké Desforges-Boucher la-pran modèl dessi lo kaz malouinière bann zarmatër breton.

Shato Lo Gol Sin-Lwi. Louis Antoine Roussin. 1847. Kol. MLD

Lé pa rienk bann kaz Desbassayns néna la varang, soman dessi deu nivo, ça lé vréman rare po 18èm sièk. I artrouve modèl-la èk létaj koté Nor la küre Sin-Dni, rajouté dann zané 1750. Jordi la-fine modifié. Anplüs, lo modèl varang dessi deu koté, konm dan lo kaz Villèle èk çat Shossé Roiyal, na pwin d’ot parèy dann tan-la. Lo varang i forme in gran pièsse po anpare solèy dan la salle o-milië, i forme in léspasse kouvèr, rouvèr dessi lo jardin. Lo varang lo kaz Bèrnika lé jist koté Louèst, jordi lé kashiète par çak la-rajouté dann zané 1970. Sin-Jil-lé-O, la-fèrme lo bann varang koté Lèst, apré lané 1848, lo fassade koté Louèst tan-k’ali lé toujour rouvèr.

19èm sièk, néna rienk in notab la koloni, François-Xavier Bellier-Montrose, la-tire modèl dessi lo troi kaz Desbassayns ke té bati fin 18èm sièk. Rantr’ zané 1825-1827, somanké dapré in plan Jean-Baptiste Renoyal de Lescouble la-fé po li, li fé batir laba Boi-Rouj Sint-André, in gran kaz familial en moilon èk doub varang o-milië koté Nor. I rossambe bien lo kaz Sin-Jil-lé-O, sinonça lo Gran Kour Sin-Pol. Promié débu, Boi-Rouj lé kouvèr èk in largamasse, konm bann kaz Desbassayns. Soman lé pa sür ditou bann kaz Desbassayns-la la-sèrve modèl po lo kaz Boi-Rouj.

Lo kaz Boi-Rouj. J-B. Dumas. 1829-1830 par-la. Kol. ADR

Aprè Madanm Desbassayns

Lané 1800 kan son mari lé mor, Ombline Panon-Desbassayns i érite Sin-Jil-lé-O. Lané apré, kan son papa lé mor, èl i érite Bèrnika, plüs lo térin lanplasman Shossé Roiyal. Lané 1846, kan él lé mor son tour, la-partaje son bien : Sin-Jil-lé-O i rovien bann famiy Villèle ; Bèrnika lé partajé rantr’ Joseph Panon Desbassayns, Euphrasie Pajot, Ursule Hamelin èk Claire Vetch, zot toute lé son déssandan ; lo Gran Kour i rèste dan lindivizion. Dessi lo deu domèn agrikol néna shakinn in lüzine do-sik, bati dann zané 1820-1830.

Depi lané 1846 jiska 1974, lo gran kaz Sin-Jil-lé-O cé lo propriété bann zéritié Jean-Baptiste de Villèle, jiska tank’ lo Départman La Rényon la-ashté. Lo plüs gran shanjman zot la-fé dann zané-la, cé d’ fèrme lo bann varang po agrandi la kaz. Saspé lavé rénove kaz-la, dann zané 1930, parsk la-mète fenète en boi deu batan po ranplasse fenète in batan. Depi lané 1974 lo kaz Villèle la-vni in müzé istorik, la-fé inpé d’ shanjman an-ndan la kaz.

Fassade koté Louèst müzé de Villèle. 1980 par-la. Kol. privé

Lané 1847, Edouard Manès i ashète lo domèn Bèrnika. La famiy Etchegaray lé propiétèr depi lané 1855 jiska 1873. Lo kaz i rèste parèy : la fin 19èm sièk èl néna ankor in toit-térasse, èk somanké ankor bann varang rouvèr dessi koté Louèst. Lané 1909, la famiy Martin i rashète lo kaz Bèrnika, davoir la- shanjé komansman 20èm sièk : la-poze troi toit kate pante po ranplasse lo toit-térasse. Saspé mèm lépok-la, la-fèrme lo bann varang té i done koté mèr. Lané 1920, lo domèn i tonbe dann patrimoine la S.A. de l’Éperon. Lo 18 déssanm lané 1940, bann zadministratër sossiété-la i vande lo kaz Bèrnika èk lo troi zéktar la tèr bann Frères des Écoles Chrétiennes po fé in kolèj dessi. La kongrégasyon i shanje en gran lo bann fassade, i rajoute batiman en plüs. Jordi, cé in lanèks Lycée La Salle Maison Blanche.

Fassade koté Louèst lo kaz Bèrnika. 1940 par-la. Kol. FEC
Fassade koté Nor èk koté Lést lo kaz Bèrnika. 1940 par-la. Kol. FEC

Po fini, rantr’ 1846-1854, lo gran kaz Shossé Roiyal, lé pa partajé. Lo 9 julié 1854 i vande ali lankan. Camille Jurien de La Gravière, lo sël fiy Joseph Panon Desbassayns, i ashète lo kaz. Lo 18 séktanm 1858, six zan apré, konm madanm-la i ème bonpé la relijion, èl i sède Lévéshé lo térin lanplasman. I bati in kolèj batizé Saint-Charles. Deuzièm moitié 19èm sièk la-monte in sharpante-tuile dessi lo toit-térasse. Lané 1874 par-la, lërk i transfère lo kolèj-la Sin-Dni, lo kaz i rèste vide, i dégrinne : dann zané 1950, i tonbe totalman en ruine. Lo toit, lo planshé, lo fenète kissoi vitré, kissoi en bois, na pü rien. Lo bann zandui lé bien abimé.

Kolèj la Shossé. 1930 par-la. Kol. J-F. Hibon de Frohen

Lané 1959, Lévéshé èk lantante shinoi Kuo-Ming-Tang i signe in konvansyon. Lantante-la i rénove lo kaz. Lo Pèr Antoine Lan Pin Ho i rouve in lékol franko-shinoi an-ndan. Bann klasse lé anba, lo dortoir anlèr létaj. Lané 1970, kan i fèrme lékol, i transforme ali en dépo. Depi 1982 jiska 2011, Lamikal franko-shinoi i ardone landroi-là son misyon kültirèl. Apréça Lévéshé la-sède ali la münissipalité Sin-Pol.

Bann note
[1] Lougnon, Jacques, Le bicentenaire de la Maison Blanche, note tapuscrite s.d, Bibliotèk Müzé Stella Matutina
[2] Marek, Bernard, Histoire de Saint-Paul de La Réunion depuis 1663, Saint-André, Océan éditions, 2010, p. 62
[3] Richemont, Guy de, De Bourbon à l’Europe, Paris : G. de Richemont, 2011, 2 vol., p. 88
[4] Marek, Bernard, op. cit., p 59
[5] Jauze, Albert, Vivre à l'île Bourbon au XVIIIe siècle : usages, moeurs et coutumes des habitants d'une colonie française sur la route des Indes de 1715 à 1789, Paris, Riveneuve éd., 2017, p 48.
[6] Jauze, op. cit. p 349.
[7] Jauze, op. cit. p 59.
[8] Idem.
[9] Dann son livre Albert Jauze i indike ke le bann kaze en bois li la- ressansse dann zarshiv notarial rantr’ 1715-1789, néna inn surfasse 245-255 m2, dessi in sël nivo.
+ Afishe
— Kashiète
Labitasyon Desbassayns
Inprime
lo tèks en PDF
Partaje paj-la
dessi rézo sossial