Labitasyon Desbassayns

Listoir labitasyon

Listoir domèn « Desbassayns » (1770- 1846)
Lotèr
Danielle BARRET

Historienne (agrégée de l’Université)
Ancienne élève de l’Ecole normale supérieure (Fontenay)


Listoir domèn « Desbassayns » (1770- 1846)

Listoir lo domèn « Desbassayns » ke la-düre 80 z’an, i amontre koman in famiy kolon ke navé dekoi – rouvèr dessi bann péi déor anplüs – la-vni gran-gran propriétèr ke té i amène gran trin-d’vie. Bann’a mèm, Bourbon, rantr’ 1780 èk 1820, lété lo plüs rish. Zot gran patrimoine la-rande plüs fassil la réussite bann jénérasyon té i vien apré. Bann jénérasyon-la, èk zot gran fortüne, zot répütasyon, zot rézo, la-marke lo bann sobatkoz èk lo shemin Lil Bourbon jiska in « san-shanjman » politik, sossial.

Ça i amontre ossi, san amontre po vréman, lo parle-pa bann zésklav. Azot la-fé rishèsse-la. Boudikonte, zot la-pa gaingne okinn rekonésanse, apark lo droi rantre dann Shapèl pointü.
Jiska 1820, lo patèrnalism’ cé la baz mèm la jèstion bann gran domèn. Mé-soman li kongne èk bann réalité lo kapitalism’ sükrié k’i lève : i gaingne pa afranshi in moiyen d’ prodüksyon.
Deu listoir – inn en gloir, en puissanse l’ot en silanse èk lésploitasyon – i fé travaïye ankor, jordi, linkonsian koléktif rényoné.

I- Lo domèn Desbassayns, in puissanse fonsié

I-1 Lo poin d’ dépar (1770)

Karte konsésyon – Sin-Jil-lé-0. Fé par lo Curé Meesserman, Sin-Jil-lé-0. Déposé lo 10 août 1898.
Kol. Zarshiv départmantal La Rényon

Lané 1762 , Pa-sito, li désside rèste dessi son bann propriété, mète ça en valër. Propriété-la, inn part la suksésyon (1753) Thérèse Mollet, vëv Duhal, son granmèr par koté son monmon. Ça in morso lansien konsésyon Duhal k’i date lané 1698. Henri-Paulin lavé gaingne en léritaz in domèn Sin-Pol èk deu Sin-Lé, po in total 109 zéktar. 

Portré Henri-Paulin Panon Desbassayns. 18èm sièk. Pintür.
Kol. Müzé Villèle

Li profite bann konsèy son kamarade Julien Gonneau ke demoun té i kriye Montbrun. Lo 28 mai 1770, son maryaj èk Ombline ke néna a pèn kinz an, lo sël léritié Gonneau-Montbrun, i ranforse ce lamitié-la. Ombline i aporte en dot, léritaz son momon, Marie-Thérèse Léger Dessablons : deu domèn (52 zéktar Sin-Jil èk La Grann-Ravine) èk in lanplasman Sin-Pol. Toute ansanm i fé in pé plüs 80 zéktar.

Ombline Panon Desbassayns (1755-1846). 19èm sièk. Déssin.
Kol. privé

Ça-fé k’ lané 1770, maryaj-la i regroupe déja in gro patrimoine aproshan 190 zéktar, mé-soman fane-fané po vréman : li komanse Sin-Pol, li passe Sin-Jil, la Saline, La Grann-Ravine po arive Sin-Lé.

I-2 Lo dévlopman lo domèn par laksyon Messié-Madanm Desbassayns (1771- 1800)

Depi 1770 jiska 1780, zot bien i agrandi 75 %. Dabor-inn, lané 1772, grâce léritaj Augustin Panon, lo papa Henri-Paulin (96 zéktar, Trois-Bassins), apréça, lané 1776, lërk zot i ashète, Bèrnika, in térin (49 zéktar) kosté sanm bann tèr Gonneau-Montbrun, lo papa Ombline. Là, i voi bien la stratéji lo maryaj Ombline èk Henri-Paulin : in regroupman dessi plüs 350 zéktar zot bann tèr dan Lé-O Sin-Pol

Dann in dézièm temps, depi 1780 jiska 1795, lo domèn i kontinié grandi füramezir, plüs dousman : zot i ashète dirèkteman, sança dann zanshèr. Zot i fé ossi léshanj térin kontr’ térin po réunir, agrandir in manièr rasyonèl zot domèn. Le konte-rendü bann zanshèr i amontre lo gran lagasman lézot zashtër k’i gaingne pa réziste èk la puissanse bann Desbassayns. Ce lagrandisman bann tèr-lai rétabli dousman-dousman lansien konsésyon Duhal 1698 (sof lo in kar ke té i revien bann zéritié Roux). Lo Ressansman 1789 i éstime 420 zéktar la sürfasse lo domèn  Dapré ressansman lo kartié Sin-Pol, cé Henri-Paulin lo moun k’i pèye lo plüs zinpo , èk, jist dérièr li, Julien Gonneau-Montbrun.

Deu-troi zané apré, komansman XIXèm sièk, jist avan la mor Henri-Paulin, lo patrimoine la famiy la-ankor bien agrandi. I éstime li té i fé par-la 750 zéktar . Lo domèn Desbassayns cé lo plüs gran domèn Bourbon.

Léklateman po in temps (1797-1807)

Assüre lavnir son nëf zanfan (6 garson èk 3 fiy ), zot ressourse, zot patrimoine, ça in gran traka po Henri-Paulin Panon Desbassayns. Po ça mèm li fé in lavanse léritaz  lo katr’ promié  Li done azot apepré 130 zéktar en domèn sança jardin.

Apré la mor Henri-Paulin, lo 19 vendémiaire an IX (11 oktob 1800), léklateman lo domèn i kontinié. Madam vëv Desbassayns i gaingne la moitié lo bann bien : lo domèn prinsipal Sin-Jil-lé-O èk la kaz la famiy (250 zéktar), la moitié lo domèn la Saline (la moitié 27 zéktar), lo tièr in propriété Bèrnika (lo tièr 16 zéktar), lo tièr lo térin Carosse (lo tièr 14 zéktar) èk la moitié in térin po jardin l’Etang Sin-Pol. Lo total i fé 270 zéktar a monté.

L’ot moitié (269 zéktar) – là-dan bien sür i tire çat té fine doné – i partaje rantr’ lo 9 zanfan . Mé-soman léklateman-la i düre pa lontan, oplüs 7 an : lo temps po lo bann zanfan shoizi ouça zot i vé viv, ouça zot i vé travaïye.

I-4 I refé lo domèn Desbassayns (1807-1846)

Po refé son domèn, Ombline Vëv Desbassayns i komanse par rashète, füramezir, lo bann térin ke son zanfan i shoizi
d’vande . Lo bann bien ke Madanm Desbassayns i rashète i reprézante la moitié la süksésyon son bann zanfan la−gaingné. Ça i konsèrne bann domèn la Saline, Bèrnika, sirtou Sin-Jil-lé-O èk Létan Sin-Pol.

En mèm temps, lo domèn Desbassayns la-komanse rossanm in nafèr lërk Ombline lé tou-sël po érite Julien Gonneau-Montbrun, son papa kan li mor, lo 9 séptanm 1801. Dann léritaj-la néna, dabor-inn lo domèn Bèrnika, apré-ça in lanplasman Sin-Pol, Chaussée royale, èk in gran kour otour. Madame Desbassayns, i érite ossi in fortüne, dekoi larjan po ranbourse son bann zanfan. Grâce son politik séléksyone çak èl i rashète, grâce léritaj Gonneau-Montbrun, la rokonstitüsyon bann gran domèn groupé, plüs fassil po kültivé, organizé, kontrolé, lé en route. Ça i kontinüé rantr’ 1810-1845 par in dizèn transaksyon fonsié (Madanm Desbassayns i ashète, i vande, i fé léshanj). En 1845, lané son téstaman, son patrimoine imobilié i konpran troi gran regroupman : Sin-Jil, Bèrnika, Sin-Pol .

  • Par koté Sin-Jil : domèn prinsipal èk la kaz en dür (195,5 zéktar, sétadir troi-kar lansien konsésyon Duhal), lo bann térin Parny/Lefort (39,7 zéktar), bann térin Carosse (86 zéktar), Ricquebourg (15,5 zéktar), Tourangeau (23,7 zéktar), èk lo térin la Grande ravine. Lo total i fé pa loin 400 zéktar, ladsi 277 fassil po kültivé – 193 promié kalité ;
Domèn Desbassayns. fotografi. Dann Zarshiv nasyonal, Fonds Panon-Desbassayns èk Villèle (1689-1973), Jénéalogi èk listoir la famiy Panon-Desbassayns èk Villèle
  • Par koté Bèrnika : 7 térin po in total 192 zéktar – là-dan, cèt « Bèrnika » (èk in kaz en dür), èk cèt « Ricquebourg Maunier » i fé preske la moitié ;
Gran kaz Bèrnika. 1940. foto.
Kol. privé
  • Sin-Pol : 2 lanplasman 6000 m2 èk in kaz prinsipal en dür, 4 bon térin (23 zéktar) planté en kane.
Gran kaz Chaussée royale. 20èm sièk. foto.
Kol. privé

Lo total bann térin-la i fé 492 zéktar. Èk ça i fo rajoute 190 zéktar la foré, 1000 zéktar la savane – in gran gran domèn po vréman. En 1845, li lé pi lo promié propriété Bourbon, mé-soman inn rantr’ lo dix promié : depi komansman XIXèm sièk, parlfète, plüzir gran domèn lé né èk la kültir la kane dann Lèst sanm lo Süd.

Fig. 1 – Sitüasyon lo domèn Desbassayns lané 1845

II- Dann kër domèn Desbassayns, la réalité lésklavaz

Apré in komansman lo pëpleman pa tro sür, lésklavaj dann Bourbon la-mète en plasse füramezir dan lo dix dernié zané lo 17èm sièk  Apré, konm po bann Zantiy depi lo sièk avan, ça la-vni la règ po lésploitasyon agrikol la koloni. Lo bann règleman 1715 èk 1718, i légalize lésklavaj Bourbon. In Code noir spéssial, ke la-sorte mois déssanm 1723, i done son bann
règl’ . Po la période n’i étüdié (1770-1846), lo roi li-mèm la-repran la jéstion la koloni (1767). Dann ce fin 18èm sièk-la, lo gran késtion po lo sistèm kolonial cé labolisyon lesklavaj  : mois d’ févrié 1794, la konvansyon lavé vote ça. Lo bann propriétèr Bourbon la-refüzé. Napoléon i anüle labolisyon, i remète lesklavaj en plasse en 1802. La séssésyon St-Domingue la-fé për po vréman in bonpé demoun. En 1817, i désside labolisyon la traite. Désèrtin i kontourne déssizion-là. I fo atann lo 20 désanm 1848 pou-k Sarda Garriga i proklame, po Bourbon, labolisyon lesklavaj. Madanm Desbassayns – èl i mor en 1846 – i konète arpa ça.

II-1 In zésklav, in pièsse compté, katégorizé

Alorse, bann propriétèr i gaingne pa majine mète en valër in domèn kolonial otreman k’avèk lo travaïy zésklav. Lo domèn Desbassayns i tonbe dann sistèm-là.

I konsidère lo zésklav konm in « Bien meuble » k’i ashète, k’i vande. Na rienk son forse-travaïy k’i konte. Lo gouvèrnman i suive bann zésklav de près, akoz toute shanjman i amène in taks. Lo ressansman individuel ke shak propriétèr i fé toulézan – plüs ou moins préssi selon lépok, ça in moiyen limité po listorien po li fé son lidé dessi la réalité lo zésklav bann Panon Desbassayns. Èk ça i fo ajoute lo livr’ rossansman Henri-Paulin, bann lète la famiy, èk, po fini, lo téstaman Madanm Desbassayns ouça i trouve toute kalité détaïy.
I idantifié lo zésklav par in prénom (ke lo maitr’ la-doné), i katégorize ali par rapor son sèx, son laj, son lorijine éthnik (son nasyon) – son caste, konm zot té i di (Kréol, Malgash, Mozanbik, Zindien, Malé), par rapor son métié. I konte bann’a par transh laj ke la limite i shanje selon lané .

Morso fishe ressanman Domèn Desbassayns. Lané 1824.
Kol. Zarshiv départmantal La Rényon

Füramezir lo domèn i agrandi, la kantité zésklav i grandi ossi. Lé vré sirtou rantr’ 1770 èk 1800 – in période kroissanse rapide – ouça i mültipliye lo nonbr’ zésklav par prèske katr’, lo bann tèr par plüs ke troi. 1807 apartir, jiska la fin la période i intérèsse anou, lo bann shif i stabilize : in moiyèn pa-loin 440 zésklav po in sürfasse apepré 450 zéktar.

1770 1776 1789 1797 1801 1807 1813 1829 1836 1845
Sürfasse 190 ? 420 720 270 400 472 469 441 492
Nonbr’ zésklav 80 254 348 417 250 ? 429 485 462 430 401

II-2 Bann yérarshi

Lo maitr’ i domine toute. Po komansé, cé Henri-Paulin Panon Desbassayns. Apréla son fanm, Ombline Desbassayns va ranplasse ali kan li té i voyaje dann péï déor, épila apré son mor ossi en 1800. Lërk èl i gaingne son 65 an, füramezir èl i sède son garson Charles-André la plasse. Par konvansyon, lo 24 mai 1822, li va rantre ofissièlman administratër lo bann bien.

Charles André dit « Vilmur » Panon Desbassayns (1782-1863). Pintür.
Kol. privée

In jérër po komansé, apréça plüzir, i done la min lo maitr’. Apré 1800, zot rol i grandi. Bann jérër-la cé d’ kréol Bourbon sinonça kolon k’i sorte en Franse, konm Jean-Baptiste de Villèle ke Madanm Desbassayns la-anboshé rantr’ 1799 èk 1803. Lané 1836, zot lé troi jérër po oküpe sink domèn : deu kréol èk in kolon k’i vien d’ Franse, Frédéric Mion. Lané 1845, Auguste Bouché èk in pti-zanfan Madanm Desbassayns, Sosthène de Chateauvieux, i remplasse lo 2 kréol akoté Frédéric Mion. Bann jérër-la i dirije plüzir « kommandër ». Zot cé d’zésklav kréol ke bann maitr’ la-shoisi po zot dévouman. Zot i komande bann lékipe zésklav.
Dann manièr komandé-la, la spéssializasyon bann zésklav dann zot travaïy – ke bann ressansman toulézan èk lo testaman Madanm Desbassayns (1845) i amontre – i amène in dézièm yérarshi, çat bann konsidérasyon valër.
Anlèr la yérarshi, néna bann zésklav la kaz èk la kour, par-rapor zot lé dann lantouraj bann maitr’. Bann doméstik i sèrve bann maitr-la, i soigne bann zanfan , zot i travaïye dan la kaz èk la kour. Èk ça, néna ossi bann spéssialité reshèrshé : kuizinié, boulanjé, lavëz, repassëz, linfirmièr (k’i fé ossi saj-fanm). Souvandéfoi bann’a i akonpagne zot maitr’ depi Sin-Jil jiska lézot domèn (konm Bèrnika), i akonpagne azot en ville. I arive ke désèrtin i suive zot maitr’ en voiyaj (par 2 fois, Henri-Paulin la-fé in sézour en France èk inn-deu son doméstik). I sonde, i rékonpanse régülièrman zot fidélité. Lané 1807, zot lé 12 ; lané 1823, 19 ; lané 1845, 8.

Betzy, kréole, küsinièr… Ann Marie Valencia. 1999. Pintür akrilik.
Kol. Müzé Villèle

En-dsou, néna bann zartisan (menuizié, sharpantié, masson). Zot mèm lé plüs nésséssèr po le konstrüksyon èk réparasyon bann kaz èk batiman. Èk lüzine do-sik, bann zouvrié spéssializé i pran otan d’ valër ke bann zartisan.

Lo Four d’inn Sükreri. Détay Lo Four d’inn Sükreri, Palankin [Divèr personaj].
Jean-Baptiste Louis Dumas del. [1827-1830]. Akuarel, an-koulèr.
Kol. Zarshiv départmantal La Rényon
En-dsou ankor néna bann gardien (16 en 1815, 20 en 1823, 35 en 1845). Zot i doi anbare volër kissoi demoun étranjé, kissoi bann zésklav la propriété. Souvandéfoi bann fanm i gardien bann zardin èk lo park volaïy ; bann bononm i vèye bann troupo èk bann plantaj.

Jamali kaf – Gardien. Hippolyte Charles Napoléon Mortier de Trévise.
1861. Lakuarel an-koulèr.
Kol. Zarshiv départmantal La Rényon

Anba-anba dan la iérarshi zésklav, néna bann « noir d’ piosh », « noir d’ kültir ». Azot k’i tié zot kor dann travaïy plantasyon. Zot i forme « l’atelier ». Pliparditan i regroupe azot en pti lékipe, en « bandes », sou lorde in komandër. En 1807, néna 302 « noir d’ piosh » ; en 1815, 304 ; en 1836, 310 ; en 1845, 297 .

Zélie, kréol, piosh. Ann Marie Valencia. 1999. Pintür akrilik.
Kol. Müzé Villèle

Lo troizièm yérarshi ke lo sistèm ésklavajist la-mète anplasse i konsèrne lorijine éthnik (lo nasyon). Le maitr’ i fé in manièr po mélanje, dan lo bann “bande“, Mozanbik, Malgash, épila çak lé né Bourbon (bann kréol). Ça po diminüé la solidarité rantr’ zésklav. In yérarshi vissié i mète en plasse ke bann zésklav né Lil Bourbon i domine – zot nonm (èk le poursantaj) i ogmante, sirtou apré labolisyon la trète. Bann maitr’ i favorize ossi yiérarshi-la.

Konpozisyon ètnik la populasyon zésklav Domèn Desbassayns lané 1842.
Morso fishe ressansman Madam Desbassayns.
Kol. Zarshiv départmantal La Rényon

Lo zésklav na pwin d’ot rol ke travaïyé. La dissipline lé partou. Jérër èk komandèr i fé règne lorde èk lo shabouk – in zarme sinbolik k’i menasse lo bann plüs tête dür. Èk ça i fo azoute in takon pünisyon. Bann komandër i aplike ça selon la gravité lo bann « méfé » lo zésklav, lo maronaj anparmi – ke lo bann ressansman i marke toultan.

II-3 Dann kër lo travaïy : son prix en moun

Po bien amontre lo prix en moun lo travaïy i fo rogarde la kantité mortalité : 3,4 % depi 1786 jiska 1789 ; depi 1807 jiska 1845, son to i varié rantr’ 2 % èk 3,6 %, selon lané. Ça bann shif moiyen po la réjion “sous le vent” Bourbon en 1819 . Zot lé plüs fèb çat la réjion “au vent” Bourbon, lé plüs fèb ossi çat bann Zantilles (5 %). Dessi domèn Desbassayns, laj moiyen bann zésklav néna kan zot i mor cé 49 an po bann bononm, 56 an po bann fanm. Mé-soman po bann noir-d’piosh, lé plüs dür ankor : 34 an po bann bononm, 42 an po bann fanm. Moiyèn-la i bèsse pa èk la kültir kane kontrèrman bann Zantiy ouça apré 1815, lo to moiyen la mortalité i rossanm i diminué. Mi fé lipotèz ke – akoz lintèrdiksyon la trète zésklav – bann zésklavajist i vèye dessi zot kapital lo moun ; anplüs zot i favorize bann néssanse.

Lakte déssè Charlot, zésklav Madam Desbassayns. 1842. Manüskri.
Kol. Zarshiv départmantal La Rényon

Tanka bann maladi èk zinvalidité, çak bann zaksidan d’ travaïy lotër, lo téstaman 1845 Mme Desbassayns i di pa akoz ; soman èl i done in bonpé détaïy . Èl i marke si lo bann zésklav lé aktif sança non. Ce lidé demoun aktif, pa aktif-la, i di klèrman ke bann zanfan, malade, infirme i travaïye malgré. Akoz samèn n’i évalüé 5 % lo poursantaj demoun inaktif : bann marmaïy pokor 6 an èk bann zinvalide « carte blanche ». Bann lète rantr’ Madanm Desbassayns èk son bann zanfan i di lo travaïy « koursié » bann « petits noirs » i fé rantr’ son bann propriété distansé jiska 25 km.

II-4 Tenir lo sistèm ésklavajist toute forse (1807-1846)

Lo késtion lafranshisman i done anou in lékléraj dessi la pozisyon Madanm Desbassayns, èk son famiy ossi, dessi lésklavaj. Ça lé pa in lindikatër kapab amontre anou lo degré d’ klèrvoiyanse bann maitr’, zot degré d’ konpréansyon bann nouvo kondisyon sossial en France depi la révolüsyon ? I fo pa oubliye ke rantr’ 1789 èk 1793, Bourbon, néna apépré 8200 Blan, 1000 Noir lib, 38 000 zésklav.

Dann bann zané 1780-1790, Henri-Paulin i afranshi deu zésklav, Pierre èk Apolline (8 avril 1783). Li donn azot (konm la réglemantasyon en plasse i oblije) in pti boute la tèr èk çak i fo po vivre. Bann groblan Bourbon (Henri-Paulin anparmi) i refüze laplikassyon lo 1é labolisyon lésklavaj (dékré 4 févrié 1794). Dan lo mèm temps, lo 31 mars 1794, Julien Gonneau, lo papa Ombline, i afranshi 12 zésklav. Li done azot in térin dan lé-ba Sin-Jil, èk 20 zésklav. Là, li suive in démarsh ke lassanblé kolonial i aksèpte.
Tanka Madanm Desbassayns, k’i jère lo domèn depi la mor son mari, èl i prévoi dann son téstaman 1807 afranshir 12 zésklav, done azot, po suive lo règleman, çak i fo po vivre èk 20 zésklav. Ça, dann in période ou-ça, dann Lassanblé kolonial, bann réaksyonèr konsèrvatër i fé la loi – anparmi son deu garson Joseph èk Charles-André, son deu bofis de Villèle. Mé-soman son téstaman définitif 1845, va anüle déssizion 1807-la. Koman i ésplike dévirman-la ?

Rantr’ deu date-la, deu révolt zésklav i éklate dann louèst Bourbon ; lo promié : Sin-Pol, lané 1809, kan bann solda anglé i débarke. Zot va kraze ça dann in bain-d’sang soidizan po prézèrve la paix sossial. Lo dézièm révolt i éklate Sin-Lé, lo 5 novanm 1811. Va fini parèy in mois apré : dann in bain-d’sang ossi. La rézon deu révolt-la ? Mové trètman èk lanvi la libèrté. Là, la për i monte partou èk bann kolon, tandoné néna bonpé plüs zésklav (Sin-Lé, lané 1812, néna 5870 zésklav, 427 Blan èk 167 Noir lib).
Devan nouvo menasse-la, Madanm Desbassayns i fé toute çak èl i gaingne po évanjélize son bann zésklav. Son bann zanfan lé plüs ke dakor èk èl. Lané 1840, labé Macquet i vizite lo domèn, li done in lavi favorab dessi ça, en mèm temps li rekoné ke ça in stratéji politik : « Dan lo domèn n’i vien d’ vizité (lo domèn Madanm Desbassayns)… toute bann famiy lé dan la fervër la rolijion krétièn. La trankilité la koloni sré tro gayar po voir si toute kolon té i évanjélize zot zésklav… Issi Bourbon noré pa për lémansipasyon… ». Dann son téstaman lané 1845 – èl néna 90 an – lo sël kado èl i fé son bann zésklav, cé la Shapèl lo domèn.

Shapèl Desbassayns Sin-Jil.
Louis Antoine Roussin. 1854. Litografi.
Kol. Müzé Villèle

Alon fé lipotèz ke – èk laj – Madanm Desbassayns i pèrde lo koté « progressist’ » son papa. Èl i mète a suive dousman-dousman bann zopinion réaksyonèr son deu garson Charles-André èk Joseph, son bofis Joseph de Villèle. Lafranshisman lé pi dann son lidé.

III – Lo domèn, in lünité d’ produksyon rantab ?

III-1 Dabor-inn kafé èk kültir po manjé, apréça kane

Depi promié débü, lo kartié Sin-Pol cé-t’in kartié k’i plante po manjé. Komansman 18èm sièk, la Compagnie des Indes la-ankouraje politik ékonomik-la. Ça té ütil po lo ravitaïyman bann bato i akoste Bourbon èk Lil de Franse. Lo sël kültir komèrsial dann réjion-la cé lo kafé èk lo koton, défoi zépisse èk lindigo. Lo bann fëy ressansman i amontre koman, rantr’ 1789 èk 1845, la plantasyon bann vivr’ lé inportan po demoun Bourbon (po zot konsomasyon sir plasse, po zot vande). N’i remarke ke dann bann zané 1820, i ranplasse, fürmezir, mayi par maniok, plüs fassil po kültivé, plüs rantab. Li ansèrve sürtou konm manjé po zésklav.

Kintal 1789 1807 1813 1823 1836 1845
Mayi 3000 2260 6000 6000 5500 1000
Do-ri 30 150 100 50
Maniok 3000 8000 15000

Linportanse lélevaj po assüre la konsomasyon sir plasse, la vante, lo sharoyaj, i ranforse relativman lo koté prodüksyon alimantèr lo domèn. Lané 1789, té i soigne 200 kabri, 100 koshon, 130 bëf. Lané 1845, bann shif-la i shanje : navé 53 kabri, 90 mouton, 40 koshon èk 130 bëf, i fo ajoute anplüs 32 mülé.

Tanka bann plantasyon po lésportasyon, n’i remarke la bèsse bann sürfasse planté en koton, en kafé (225 zéktar en 1807, 10 zéktar en1845). Apré 1818, dessi domèn Bèrnika, kane (asük) i ranplasse bann kültir-la (50 zéktar en 1823 ; plüs 200 zéktar en 1836, po ardésann 150 zéktar en 1845). Po lo domèn Sin-Jil lé parèy. Plantasyon kafé èk koton la-subi in bann gro malizé klima (siklone èk la séshrèsse, sirtou en 1806-1807). Léspérimantasyon la kültir kane dann Lèst, ke Charles èk Joseph Desbassayns la-amené, la-done bon rézülta : kane i réziste mié dann siklone, néna in bon raportaj. Mé-soman, shak létape la transformasyon lo domèn, Madanm Desbassayns i pèze èk toute son lotorité po konsèrve in part süfizan kültir po manjé dessi son bann tèr.

III-2 Lo domèn « modèl » lé rantab, ça ?

Larivé bann téknik modern i favorize logmantasyon la prodüksyon kane : lané 1823, 1200 kintal ; lané 1845, 4250. Lané 1825, dessi lo domèn, néna 2 lüzine do-sik – inn lé avapër. Cé létablisman lo plüs modern Sin-Pol (dessi 25 sükreri en 1827, in sël lé avapër, çat Madanm Desbassayns). I nome ali « sucrerie modèle » po toute Louèst. Li sèrve démonstrasyon po lo bann propriétèr lo Kartié Sin-Pol. Dann bann zané 1830, sükreri modèl-la i modèrnize par plüzir nouvoté teknik linjéniër Wetzell. Son bann linovasyon téknik i améliore la kalité èk lo randman lo sik . Mé-soman ça i déboushe pa dessi in shanjman sossial, i amène rienk la spéssializasyon dé-sertin zouvrié èk zot lavansman. Lépok lé pa paré po la libérasyon bann “moiyen d’ prodüksyon” !

Lüzine Desbassayns Sin-Jil. Dann Jénéalogi èk listoir bann famiy Panon-Desbassayns èk Villèle. Foto.
Kol. Zarshiv nasyonal, Fonds Panon-Desbassayns èk Villèle (1689-1973).

Lé difissil po kalküle la rantabilité lo domèn. Lané 1823, lo total bann prodüksyon i raporte apépré 250 000 F . Ce lané-la, i éstime apépré 50 000 F lantretien lo 470 zésklav, sétadir 20 % lo revnü total. I koné pa konbien lo ranboursman bann moiyen d’ prodüksyon i koute, parèy po lo prix lo bann produi. Sépa si i gaingne estime lo bénéfisse lané 1823 rantr’ 100 000 F – 150 000 F ? Sétadir 8-10 % la fortüne total Madanm Desbassayns en 1845.
Mé-soman anplüs laktivité agrikol, d’ot zaktivité ékonomik (komèrsial, finansié…) i ogmante ossi la rishèsse la famiy.

IV- Domèn Desbassayns : inn plasse linfluanse èk lo pouvoir

IV-1 In famiy rish

La famiy Desbassayns la-bati zot fortüne dabor-inn par çak zot la-érité, par la tèr zot la-ashté (Partie I), par zot lésploitasyon bann zésklav (partie II), épila ossi par zot gran laktivité komersial èk finansié ke Henri-Paulin la-amené depi 1770 jiska 1793 en Franse, ke son bann garson la-kontinüé en Angletèr (Londr’), en Almagn (Anbour), dann Zéta-Züni, sirtou dan la période depi Révolution jiska la Restauration.

Lo gran domèn – bann tèr konm bann zésklav – i amontre la rishèsse bann Desbassayns.
Lané 1777, la taks lo Kartié Sin-Pol, ke té bazé dessi la kantité zésklav, i amontre ke Henri-Paulin Panon Desbassayns té çak té i pèye lo plüs zinpo (1587 Livr), avan Julien Gonneau (1043 Livr). Dann temps la révolüsyon, lo bann don patriotik en produi rékolté i done lo mèm rézülta (par égzanpe, lo 9 jülié 1794, lo don Henri-Paulin i vo 4657 Livr, cèt son bopèr : 3966). 1820 par-là, lo Gouvernër Milius i di : « Madanm Desbassayns i pran lo 1é plasse kissoi par (son bann) vertü… kissoi par son sapèr fortüne. Èl lé propriétèr 448 zésklav, èl i pèye 2537 F zinpo. Aèl mèm i pèye lo plüs dan la koloni » . Ça i anpèshe pa ke la rishèsse Madanm Desbassayns i pèrde son linportanse par-rapor bann nouvo fortüne k’i lève. Lané 1845, lo testaman Madanm Desbassayns i éstime ke la totalité son bann bien i vo 1 557 080 F : 649 750 F po lo bann térin, 579 900 F po son bann 401 zésklav (plüs ke la moitié son bann moiyen de prodüksyon). Lo mèm lépok, 3 % bann parizien i possède plüs 500 000F. Lané 1846, la fortüne Madanm Desbassayns i korresponn èk bann fortüne lo plüs importan Lyon, Rouen, Lille .

IV-2 In landroi prestij social

Zot manièr vivre konm bourjoi, konm zaristokrate jiska, i amontre bien ke Henri-Paulin Panon-Desbassayns èk son Madanm Ombline lé anlèr dan la sossiété. Çak Henri-Paulin i ashète dann son deu voyaj Paris (déssanm 1784 – juin 1786, épila komansman 1790 – komansman 1793) i prouve ça bien. Messié-Madanm Desbassayns i ressoi en gran bourjoi dann zot gran kaz Sin-Jil. Lo testaman Madanm Desbassayns lé klèr dessi ce poin-la .
In ot koté, par louvèrtür son léspri dessi lo monde ke la-démare èk son vie dann Linde, Henri-Paulin i sézi vitman linportanse lédükasyon èk linportanse lo bann rézo po fé in vré lassansyon sossial po la jénérasyon k’i vien apré. Lédükasyon en Franse èk Zétazüni po inpé, présèptër Sin-Jil po d’ot, va fé toute po prépare bann zanfan Desbassayns po dirijé, dann in sossiété en mutasyon .
Lédükasyon, la kültir, la fortüne èk laksyon bann rézo i rande plüs fassil in bann maryaj k’i done fürmezir in limaj aristokratik la famiy Desbassayns. Po komansé, lo deu promié fiy (shakinn in èk bon zoli dot) i maryé èk deu garson la famiy de Villèle (bann nobl Lauragais depi lontan) : mois d’avril 1799, Mélanie èk Joseph ; lané 1803, Gertrude èk Jean-Baptiste. Apréça, lané 1809, in garson, Montbrun, i maryé èk Sophie Fabus de Vernan in fiy laristokrassi Bordeaux. Lézot zanfan i maryé èk in bann bourjoi bien plassé ke néna bonpé larjan . Konmça, en dix an, depi 1797 jiska 1808, Henri-Paulin, apréça Ombline toussël, la-renforse po lontan lo fondasyon sossial èk lo prestij la famiy.

Henri-Charles dit « Montbrun » Panon Desbassayns (1772-1851). Luil dessi la toile.
Kol. privé

IV-3 In landroi linflüanse politik

Depi promié débü, lo domèn Desbassayns (Sin-Jil sirtou, mé-soman Bèrnika èk Sin-Pol ossi) cé in landroi ke néna linflüanse. Messié, Madanm Desbassayns, épila Madanm toussël, i ressoi toute gran vizitër i sorte déor : bann zadministratër – po komansé bann gouvernër Lil (gouvernër Milius lé gran kamarade èk zot), bann voyajër (Auguste Billiard), bann zésploratër (Lieutenant Frappaz), bann savan (Wetzell), bann zékrivin, bann résponsab Légliz katolik (Abbé Macquet). Lo lète bann vizitër, zot livr i rakonte linportanse lo domèn, la rishèsse la kaz, lo lüks bann réssèpsyon, son vie touléjour. Zot i insiste dessi lo bon akëy Madanm Desbassayns.

Mé-soman zot i remarke ossi linfluanse èk la puissanse politik lo kotri zot famiy. Lané 1768, Henri-Paulin i rantre kapitèn la milisse Sin-Pol, épila, lané 1773, li gaingne lo grade major. Li pran la gloir la fonksyon, mé-soman li oküpe sïrtou son bann
térin . Apré 1770, li oküpe son nouvèl famiy épila son bann zaktivité ékonomik raportan (marine, komèrse). Mé-soman, li arète arpa done la prëv son kartié èk la koloni ke zot lé inportan po li. Par ça, par son réüssite ékonomik k’i grandi èk lo temps èk son bann voiyaj ossi, li mète en plasse in sapèr rézo demoun inportan.
Po dire lo vré, cé sirtou lo bann zanfan èk bofis Henri-Paulin ke la-amène bann zafèr püblik èk politik la koloni, sança çat la Franse.
Konmça, lané 1791, Julien-Augustin Desbassayns i rantre dépüté lo promié Lassanblé kolonial – ke té kréé dann temps La Révolution. Joseph de Villèle, li, lané 1799, li rantre dépüté Sin-Benoit – in domèn bann konservatër. Lané 1815, Henri-Charles i rantre konsèy münissipal Sin-Dni, Jean-Baptiste de Villèle çat Sin-Pol. Bann’a cé d’roiyalist cent pou cent. Zot lé partisan lorde, èk lo sistèm esklavajist en plasse. Cé dann temps la Restauration Louis XVIII èk Charles X, ke linflüanse lo klan Desbassayns lé plüs for. I nome Philippe Richemont ordonnatër Bourbon (avan k’ li rantre administratër des Indes) ; Joseph de Villèle, shèf lo parti ultra-konservatër, i rantr’ dabor-inn minisse finanse Charles X, apréça li va prézide lo dernié ministèr lo règne roi-la. Dann ministèr-la, Philippe – li partissipe la komisyon po prépare lordonanse lo 21 aout 1825 k’i règlemante lo nouvo lorganizasyon Bourbon – i devien Baron de Richemont.

Philippe Panon Desbassayns de Richemont (1774-1840).
Kol. privé

Lil Bourbon, Jean-Baptiste Pajot i devien dézièm prézidan lo Conseil supérieur la koloni. Charles-André i rantre dann Conseil privé lo Conseil général, i nome ali prézidan komisyon-kontrol bann Noirs lo servisse kolonial. Par zot laliansaj èk bann Villèle, la kotri bann Desbassayns, ptitapti, i passe plüzanplis po in bann légitimistes ultra. In kontr’ parti d’ lépok i déklare : « Depi la Restauration …. La famiy Desbassayns, konplisse èk Mr. De Villèle, i amène in politik k’i kraze Lil Bourbon èk zot dominasyon orguéyé. » .
Dann temps la monarchie de Juillet, bann Desbassayns na pi pèrsone po soutenir azot : depi 1830 jiska 1840, dan lo deu promié léjislatür Conseil colonial, okinn dann zot klan la-rantré. Zot retour èk lo troizièm léjislatür (1838-1840), i amène la fin définitif zot pouvoir. Bann demoun la ville, k’i suive plizanplüs bann zidé répüblikin, i kritike in bonpé Charles èk Joseph Desbassayns akoz zot lé ankër èk lidéoloji lo vié sistèm politik. Lo bann nouvo gran propriétèr sükrié larondisman “au vent”, sança dan lo Süd, té fine pran lidéoloji bourjoi. Zot té i prépare lo dévlopman lo kapitalism sükrié.


Mwin la-rédije lartik-la apartir mon métriz. Mwin la-aktüalize ça èk lo 4 livr’ mi cite. Mé-soman po trouve in bibliografi plüs konplé dessi période listoir La Rényon-la, i fo alé voir sirtou lo bann livr’ Prosper Eve, Sudel Fuma, Hubert Gerbeau, Albert Jauze, Claude Wanquet.

Bibliografi
  • Barret Danielle. Monographie d’une habitation coloniale à Bourbon : la propriété Desbassayns (1770-1846). Maitrise soutenue à Paris I Sorbonne. Juin 1977.
  • Miranville Alexis. Madame Desbassayns. Le mythe, la légende, l’histoire. Musée historique de Villèle : Océan Editions. Déc 2015.
  • Nida Anne-Marie. Les Panon Desbassayns-de Villèle à Bourbon. Dans l’intimité d’une grande famille créole. 1676-1821. Surya Editions, 2018.
+ Afishe
— Kashiète
Bann note
[1] 1762 ou 1763 dapré Nida, A-M. « Les Panon Desbassayns-de Villèle à Bourbon. Dans l’intimité d’une grande famille créole. 1676-1821 » Surya Editions, 2018. P.114
[2] ADR C.808 - Ressansman 1761, Henri-Paulin (k'i di té absan), son bann propriété i fé 260 zarpan ¾ total.
[3] 150 zéktar po lo six terin Sin-Jil, 145 zéktar po deu térin Trois-Bassins èk la Saline, 125 zéktar po lokartié Bèrnika. P. 35.
[4] AD 25 C, Séri depi A jiska H, Ressansman 1789. Alé voir Barret, D. « Monographie… » p. 35.
[5] Po kalküle shif-la la-parti d' la suksésyon Henri-Paulin (la d'dan néna lo bann lavanse dessi léritaj) ; néna deu-troi zone oussa lé pa klèr.
[6] Rantr’ 1772-1797, Messié-Madanm Desbassayns i gaingne 13 zanfan, 9 i vive : Julien dénomé Desbassayns (24 avriy 1771), Henri-Charles dénomé Montbrun (20 oktob 1772), Philippe dénomé Richemont (3 févrié 1774), Marie-Euphrasie (20 oktob 1778), Joseph (23 févrié 1780), Charles-André (28 oktob 1782), Mélanie (1é oktob 1781), Gertrude (28 mars 1787), Sophie (9 novanm 1788).
[7] In lavanse dessi léritaj.
[8] test de note
[9] Bann donasyon i konsèrne bann domèn La Saline, Troi-Bassin, Trou-o-Mèrl, Boi-d'nè èk in térin po jardin Létan Sin-Pol, èk ossi in lanplasman dann ville-la.
[10] Prèske toute çak i kite pa La Rényon i sava rèste dan lo Nor èk Lèst ; rienk son fiy Gertrude, marié èk Jean-Baptiste de Villèle i vien vive koté èl, Sin-Jil, apréla Kolimasson. Lézot promié garson : Julien Desbassayns, Henri-Charles Montbrun èk Philippe Richemont i sava rèste inn apré l'ot en Franse, parèy po son fiy Mélanie, marié èk Joseph de Villèle ke la artourne, lané 1807, en Franse dessi son domèn dann Lauragais.
[11] La karte lé aproksimatif. Depi anba jisk'anlèr : Sin-Jil ; Bèrnika ; Sin-Pol (2 lanplasman èk in triang po jardin).
[12] Lané 1687, Bourbon, la vande in 1é zésklav.
[13] Lo zésklav lé konm in mèb. Li na pwin résponsabilité sivil, mé-soman li lé résponsab devan la loi. I püni ali dürman si li vole, si li assassine, si li sava maron. Lo Code noir i protèje ali in pti guine : linj èk manjé obligatoir, repo lo dimansh, droi d' marié. Na pwin lo droi vande ali èk son konjoin séparéman (mé-soman ça i réspèkte pa).
[14] Alé lire : https://www.portail-esclavage-reunion.fr/documentaires/abolition-de-l-esclavage/l-abolition-de-l-esclavage-a-la-reunion/la-premiere-abolition-de-lesclavage-par-la-france-et-sa-non-application-a-la-reunion/
[15] Lané 1784 : « Bann Noir depi 15 an jiska 55 ; bann pti Noir, moins d' 14 an ; bann Noir invalide plüs 56 an ; bann fanm noir depi 13 an jiska 40 an, bann pti fiy noir jiska 12 an ; bann fanm noir invalide 41 an apartir » ; Lané 1809 « bann Noir 15 an apartir ; bann fanm noir 15 an apartir ; bann pti Noir jiska 14 an ; bann pti fiy noir jiska 14 an » ; Lané 1829 : « bann garson noir jiska 14 an ; bann fiy noir jiska 14 an ; bann Noir depi 14 jiska 60 an ; bann fanm noir depi 14 jiska 60 an ; bann bononm noir 60 an apartir; bann fanm noir 60 an apartir ».
[16] Sétadir apépré 40 % bann zésklav èk 60 % zésklav aktif (i fo majore shif-la, akoz lo téstaman 1845 i pran plüs an konte lo bann spéssialité plüto k' lo travaïy la tèr po ogmante la valër lo zésklav).
[17] Lète lo propriétèr Parmentier po lo Baron Milius, Gouvernër - ANSOM réunion C 515 d 5990
[18] 12 zinvalide (7 bononm, 5 fanm – la-dsi 8 i travaïye ankor), 12 zinfirme (6 bononm, 6 fanm – èk 8 i travaïye ankor), 3 malade (k'i travaïye touzour), 2 moun i boite èk 3 moun faïy (aktif), inn èk in gro janm, 2 tro vié po travaïyé, lo total i fé 11,4 % bann zaktif, lo 2 k'i travaïye pa i konte solman po 0,5 %.
[19] Abbé Macquet « Six années à l’île Bourbon » Tours. A.Cattier. 1892
[20] Alé lire lartik Xavier https://www.portail-esclavage-reunion.fr/documentaires/societe-de-plantation/lusine-sucriere/
[21] I rekréé lo Fran lo 7/04/1795 ; li lé égal 2 Livr' 3 Denié. In fran lané 1830 i vo apépré 2,20 €.
[22] ANSOM Réunion C462, d5235
[23] Dapré Daumard, Adeline ke Barret. D. i cite : « Monographie d’une habitation coloniale.» . p. 133.
[24] Alé lire : https://www.portail-esclavage-reunion.fr/documentaires/l-habitation-desbassayns/art-de-vivre-vie-sociale/
[25] I fo lire : https://www.portail-esclavage-reunion.fr//documentaires/l-habitation-desbassayns/la-famille-desbassayns/portrait-dhenri-paulin-panon-desbassayns/
[26] Jacques Antoine Mourgue, lo papa Eglée (la fanm Philippe « Richemont »), i rantre ministe lintérièr Louis XVI lané 1792 ; Marie-Euphrasie èk Sophie i marié èk 2 gran notab bien konu dann Bourbon : Euphrasie èk Jean-Baptiste Pajot (17 sept 1797), Sophie èk Auguste Pajot (1803). Joseph i marié èk Elisabeth Pajot en 1808. Lo mèm lané, Charles i marié èk la fiy in plantër rish l’île de France, Louise Labauve d’Arifat.
[27] Son zournal pèrsonèl i komanse lané 1763.
[28] Roques « La vie politique à Bourbon 1815-1845. Les institutions et les hommes. » 1972. Aix en Provence
+ Afishe
— Kashiète
Labitasyon DesbassaynsListoir labitasyon
Inprime
lo tèks en PDF
Partaje paj-la
dessi rézo sossial
   
Lotèr
Danielle BARRET

Historienne (agrégée de l’Université)
Ancienne élève de l’Ecole normale supérieure (Fontenay)