La trète bann zésklav

Lorijine bann zésklav Bourbon

Ouça bann zésklav Bourbon té i sorte ?
Lotèr
Jean-Marie DESPORT

Historien


Ouça bann zésklav Bourbon té i sorte ?

Koméla i konsidère la trète bann zésklav konm in jirman kontr’ la sivilizasyon, bonpé nasyon i apèle ça « krime kontr’ lümanité » . Malgré lété déja révoltan po bann bon moun lépok modèrn , la trète lété in zanfan-son-tan , dann 18èm sièk, in motër lékonomi, dann Bourbon konm partou .

Tandik bann Zeuropéin té i pratike la trète en dirèksyon Lamérik depi plüs in sièk édmi , dann Bourbon la-komanse apré promié débü lo vré pëpleman lile . Té i sorte dann plüzir landroi tèlman lavé bezoin la mindëv  : an promié lété jist in konpléman par rapor lo komèrs dessi shemin la Route des Indes, apré la-rajoute inn trète réjional k’la-vni vitman lo prinsipal. Madagaskar èk la kote Lèst Lafrik té i fourni lo plüs gran kantité bann zésklav Bourbon.

L’Aurore, bato négrié lané 1784. 1998.
Kolèksyon Müzé Villèle

Dessi shemin la Route des Indes

Apartir Louèst Lafrik

La trète depi la kote Louèst Lafrik jiska Bourbon 18èm sièk

Depi 1702, apartir Louèst Lafrik, bann bato plizoumoin frodër té i kapaye sëlman dé-troi zésklav par azar, po zot fé
léshanj  apréça po vande dann Bourbon. La kantité bann zésklav-la té miskine .
Malgré La Compagnie des Indes té i trouve azot vréman tro shèr, li la-transporte in bann zafrikin Louèst jiska Bourbon : 200 zésklav té i sorte Juda  lané 1729, 76 té i sorte Gorée  lané 1730, apréça 188 ankor lané 1731.

Trafikan zésklav Goré. Labrousse. 1796.
Kolèksyon Müzé Villèle

Ce lané 1731-la, la-interdi trafik-la. Sëlman, lané 1737, Mahé de Labourdonnais  la-ardone lotorizasyon. Parlfète, rantr’ 1739-1744, la-rekomanse lo trafik.
Apréça larivé réguilié la-arété, mèm si bann zadministratër Bourbon té i arète pa domandé : bann dèrnié zafrikin Louèst la−arive Bourbon lané 1767.

Apartir Linde

La trète depi Linde jiska Bourbon 17èm ék 18èm sièk

Dèk la-arive la fin 17èm sièk, bann bato té i artourne la métopol , nadfoi té i amène zésklav té i sorte Linde. Lané 1728 apartir, lavé ankor plüs. Lané 1729, Pierre-Benoît Dumas  la-parti Pondichéry  laba li la-rogarde lo marshé bann zésklav. La trète la-arété rantr’ 1731-1734, la-arkomansé èk Mahé de Labourdonnais, alorse zésklav la-arive Bourbon apartir Pondichéry par centène. Apré lané 1767, bann marshan zésklav  Bourbon navé d’koréspondan Pondichéry, Chandernagor , dé-sèrtin négriyé Bourbon la-parti Goa.

La guèr rantr’ la Franse èk la Grande-Bretagne  la prèsk fé arète la trète-la : dessi la fin 18èm sièk, té i égziste kaziman plüs. Soman, son souvnir la-ansèrve konm modèl po langajism  dann milié 19èm sièk.

Apartir Madagaskar

La trète depi Madagaskar jiska Bourbon 18èm sièk

Koman la-éspasse la trète malgash

Depi bone-hër, navé la trète Madagaskar : depi 10èm sièk, somanké mèm avan ça, bann Zarab té i tire zésklav laba ; bann Portugué 16èm sièk, bann Néèrlandé, bann Zanglé 17èm sièk té i fé parèy. Rantr’ 1685-1726, bann pirate té i rèste dann lo Nor la Grande Île té i livre zésklav po Bourbon tanzantan.
La Compagnie des Indes té i vë dévlope Bourbon, la-arprann po èl trafik-la lané 1717 : konsidéré konm fransè, Madagaskar lété la sourse lo plüs pré po la trète èk Bourbon.
Èk bann dézord révolusyonèr, règloman politik la-passe devan lo régloman komèrs. La trète té fréné rantr’ 1789-1794, intèrdi rantr’ 1794-1802, re-otorizé apré. Cé bann zintèrvansyon Zanglé Madagaskar (1810-1811) la-fé stope la trète-la.

Troi landroi füramézir po la trète

Lané 1681, dann son rapor po bann dirèktër la Compagnie, lansien komandan Régnault  té rokomande alé fé la trète bann Malgash in ot koté k’dann lo Süd la Grande île.

Dann 18èm sièk, la réjion Nor la kote Lèst Madagaskar té in vré térin d’ shasse rézèrvé po Mascareignes ; bien adapté po bato poze lank, lété ossi in bon rézèrve demoun : bann Betsimisarakas, bann kaf  lavé débarke par lo Nor-Louèst, apréça lavé travèrse Lil a-pié ; navé bann Mérinas ossi.
Parlfète, rantr’ 1720-1735, la plüpar zésklav malgash Bourbon té i sorte Antongil ; soman aforse tire zésklav en kantité, dann milië 18èm sièk navé pü tro.

Lané 1758, Foulpointe la-vni lo kër ofissièl la trète. La-aménaje tèrla in léspès poste èk in bann magazin, négreri (batiman po anfèrme bann zésklav), la kaz, langar. Lané 1791, Foulpointe la-tonbé kan lo roi Yavi lé mor. Lané 1797, bann Zanglé la-abate la palissade lo poste la trète ; alorse, lo trafik zésklav la-dsande, jiska inn pti-pé demoun.

Avan ça, Tamatave lété in landroi segondèr po la trète. Rantr’ 1798-1801, son dominasyon la-komansé. Malgré navé rienk in rade danjérë dann sézon livèr, mèm si nadfoi son bann térin marékaj té i done la fièv, Tamatave lété landroi po amène jiska la mèr bann zésklav Mérinas té i sorte dann o-plato. Lané 1807, Decaen, kapitène jénéral bann kontoir fransé dann Losséan Indien, la-plasse lo prinsipal lajan komèrsial la-mèm po komande « depi la baie Antongil jiska Mananzary (Mananjary) » ; soman Tamatave la-jamé égalize èk linportanse Foulpointe. Anplüs ke ça, sito 1811, bann Zanglé la-oblije bann Fransé kite zot kontoir malgash.

Apartir la kote Lèst Lafrik

La trète depi la kote Lèst Lafrik jiska Bourbon 18èm sièk
La trète depi la kote Lèst Lafrik jiska Bourbon 18èm sièk

Dabor-inn, apartir Mozanbik

Karte la bé Mozanbik. Jacques-Nicolas Bellin. Vers 1750.
Kolèksyon Müzé Villèle

Depi Colbert lavé fé la Compagnie française pour le commerce des Indes orientales (1664), la kote Lèst Lafrik la-komanse intérèsse lo bann diréktër. Soman, par mank larjan, na pwin léspédisyon la-parti laba, in réjion té i koné pa bien. Tanzantan bann marin portugué té i vande bann kolon Bourbon dé-troi zésklav té i sorte Lèst Lafrik.
Lané 1721, lo vice-roi Linde portuguè  té oblijé arète Sin-Dni ; akoz li lété viktim bann pirate , in bato la Compagnie des Indes la-ramène ali dann Portugal ; an-guiz romèrsiman, li la-promète ékrire bann zotorité Mozanbik po rande plüs fassil la trète jiska Bourbon. Bann promié trète finn-konte, la pa done satisfaksyon akoz lavé tro d’ mor dan lo voiyaj.

Mahé de Labourdonnais la-mète an plasse la trète régülié rantr’ Mozanbik èk Bourbon : toulézan, deu léspédisyon té i ramène plüzir centène zésklav. Rantr’ 1746-1750, trakif-la la-arété. Li arkomanse apré la fin lépok la Compagnie , akoz in lakokinaj dann ladministrasyon portugué, mèm si él té i doi rézèrve bann Noir Mozanbik po Brésil. La sourse la trète la−déplasse dan lo Nor : la-borde Sofala èk Mozanbik po bann zile Quérimbes, lërk la frékantasyon bann kontoir zarab la−komansé.

Lèst Lafrik, sourse prinsipal zésklav po Bourbon

In konvoi zésklav. Dann Aventures de six français aux colonies. Gaston Bonnefont. 1890.
Kolèksyon Müzé Villèle

Dèrnié zané la Compagnie apartir, la kote Lèst Lafrik la-fourni plüs zésklav ke Madagaskar. Komansman lépok royal, la kantité d’ Kaf la-débarke dann Mascareignes lété plüs sink foi çat bann Malgash.

Dan bann téritoir portugué, la bann Yao té i fourni la trète : zot té i vande dessi la kote bann zésklav zot lavé kapaye dann la réjion lintérièr lo lak Nyassa .

Depi lo kap Delgado jiska lo golf Aden, normalman, lo sültan Mascate té i domine la kote Lafrik ; po vréman, bann gouvèrnman lokal lété plüto indépandan . Po ça mèm la trète té pa tro sür. Saspé la trète en diréksyon Bourbon la−komanse lané 1754, la-vnü régülié apré la fin lo monopol la Compagnie, épila té lo plüs for dann zalantour 1785-1790, lërk zésklav té méyër marshé k’dann Mozanbik. Lété difissil konète vréman dann kèl péi lavé la trète (plipar-d’tan, té i di bato i sorte « la kote Lafrik », té préssize pa plüs ke ça) : té i fé trafik-la dann bonpé kontoir zarab parpiyé dessi la kote bann péi koméla i apèle Tanzani, Kénia, Somali, depi Lindi dan lo Süd jiska Mogadissio dan lo Nor, èk konm kër prinsipal Kiloa rantr’ 1772-1794, épila Zanzibar lané 1802 apartir.

Marshé zésklav Zanzibar. Emile Bayard.
Kolèksyon Müzé Villèle

La trète an-missouk dann 19èm sièk

Dann komansman 19èm sièk, Bourbon la-vire koté lékonomi do-sik , in kültir èk in lindustri k’té i üze zésklav an-kantité , mèm-tan la trète lété intèrdi, épila lésklavaj lété riskab arété.

Lo 8 janvié 1817, in lordonanse lo roi Louis XVIII la-interdi la trète. Alorse, Bourbon té i gaingne pü brave son métropol , lordonanse-la lété anrejistré lo 27 julié 1817. Soman akoz la për manke la mindëv la-jiguile ali, Bourbon la-trafike an-missouk : la-fé rante dann Lil apepré 50 000 nouvo zésklav la plüpar rantr’ 1817-1831. .

Lamorse la lüte kontr’ la trète (1817-1825)

Lané 1817 apartir, bann zafèr la trète la-komanse arive dovan tribünal. Malgré èk lo gouvèrnër Milius  Bourbon lété la koloni fransè ouça té i sézi plüs po rézon la trète, malgré gouvènër-la la-éssèye trouve in laranjman èk bann zotorité Moris, po bataye kontr’ bann négriyé , lo bann majistra Bourbon té i kondane pa souvan bann négriyé-la .

Lété difissil trouve la prëv in bato té i fé la trète. Daborinn, té i fo repère lo bann bato akoz té i shanje zot nom kan té i ansèrve po la trète. Té pa la pène inspèkte in bato avan li sharje ou bien kan la-fine débarke son bann zésklav. Essèye boshe in négriyé o-larje, té i pé pousse lo kapitène jète son sharjman demoun dan la mèr . Lété possib sézi in trafikan sëlman kan li té po livre son karguézon ; soman zot té i fé ça plito la nuite, dann bann landroi pa tro sürvéyé parsk lété danjérë

Négrié zarab an-trinn jète zésklav dan la mèr po évite la sézi. 19èm sièk.
Kolèksyon Müzé Villèle

Kan té i éssèye rode nouvo zésklav dann lile-mèm bann kolon té rousté : dapré zot, té konmsi i pèrséküte bann propriétèr, i déranje lo travay, té riskab fé énète in léspri la révolte èk bann zésklav.

Lépok lézitasyon (1826-1831)

Michel Eusèbe Mathias Betting de Lancastel, directeur général de l’intérieur mois d’oktob 1826 apartir, la-éssèye fé arète la trète. Parkonte, lo gouvèrnër Cheffontaines  la pa tro rode lo boute.
La plüpar bann Blan lété po la trète. Zot té konsidère ça konmsi lété in léspès « lésploi » po nargue lo gouvèrnman, mèm-tan ça té i raporte azot, épila té i fé marshe lékonomi.

Pourtan, bann zinkonvénian la trète té i voi plizanplüs. Koté la politik : lotorité gouvèrnman lété menassé dann Bourbon ; lavé moinzanmoin lantante rantr’ la métropol èk son Koloni ; o-nivo diplomatik, bann Zanglé té i mète plizanplüs la présyon dessi la Franse . Koté la santé : té i fé pü d’karantène po bann nouvo zésklav, ça té pa bon kissoi po zot, kissoi po toute la popülasyon  . Koté la moral : la trète an-missouk la-tonbe ankor plüs térib. Astër bann bato té plüs pti, toute çak té riskab amontre navé in karguézon demoun, té i égziste pü, bann zésklav té antassé in manièr inkroyab .

Boutre sinonça shaloupe négrié, koupe sipozé, po fé amontre koman bann malërë zésklav lété akokiyé, lété kashiète rantr’ bann planshé. Dann  La traite des nègres et la croisade africaine comprenant la Lettre Encyclique de Léon XIII sur l’esclavage, le discours du Cardinal Lavigerie à Paris, …. Alexis-Marie Gochet. 1889.
Kolèksyon Müzé Villèle

La mortalité té i ogmante an-mèr, sinonça an-rézon la noyade dann débarkman vite-vite la nuite. Touça-la té i ranforse bann kanpagn zabolisyioniste en Franse.

La fin inn trète astër sériëzman puni (1831- ?)

Lërk i arive la monarchie de Juillet, la trète lété pü konsidéré konm in déli, plito konm in krime. La loi lo 4 mars 1831, dékrété dann Bourbon lo 26 julié, té i prévoi, pa sëlman konfiskasyon lo bato èk son karguézon, sirtou gro kondanasyon la jol sinonça travaïy forsé po lo bann zofissié, lékipaje, komanditèr, assirër bato négriyé, épila la jol po bann vandër, réssélër, lashtër nouvo Noir.
Dann Bourbon, lo dèrnié kondanasyon porézon la trète i date lané 1832 (lété lo trantièm depi lané 1818).

Somanké i vé dire ossi la trète té mié kashiète . La kantité zésklav la-bèsse tro ti-dousman apré lané 1831, ça i prouve la trète la-kontinüé plüzir zané. Dapré Hubert Gerbeau 4500 zésklav noré débarke Bourbon an-missouk rantr’ 1832-1835 ; Hai Quang Ho i kroi navé apepré 5000 débarkman ilégal rantr’ 1836-1847. Epila i siniale jiska plüzir kalité la trète apré lané 1848.

Po ravitaye la trète an-missouk dann 19èm sièk, Bourbon té i manke pa fournissër. Dapré Serge Daget, rantr’ 1815-1832, lé sèrtin ke 43 % bann nouvo zésklav Bourbon té i sorte la kote Lèst Lafrik (25 % po Zanzibar), 36 % Madagaskar (sirtou Tamatave), 15 % la kote Louèst Lafrik (povréman Boni, dann réjion délta Nijèr), 6 % réjion lo Kap.

Trafik zésklav (çak Louèst, Lèst, sinonça dann Lafrik-mèm), depi 7èm sièk, la-shanje plüske karante million demoun en marshandiz. In réstan la trète i égziste ankor dann bann péï müzilman.

An-konparézon la trète jiska Bourbon lété trépé. Parkonte, trète-la la-fé ogmante in bonpé la popülasyon lile. Epila, lo gran variété lorijine jéografik bann zésklav Bourbon, léritaj in listoir la doulèr, ça la-fé la rishès étnik la popülasyon rényoné  .

Bann note
[1] An-ndan-la, néna la République française (« La Républik i arkoné trafik zésklav (…) èk lésklavaj i roprézante in krime kontr’ lümanité. » Loi lo 21 mai 2001, artik 1).
[2] « Mi koné pa si kafé èk do-sik lé nésséssèr po lo bonër Leurope, soman mi koné bien deu plante-la la-fé lo malër deu parti la tèr. » Jacques Henri Bernardin de Saint-Pierre la-ékrire ça dann son « Voyage à l’isle de France, à l’isle Bourbon, au cap de Bonne-Espérance (…) par un officier du roi » (lettre XII). Konm li lété in lékrivin té i koné pèrsonèlman bann koloni fransé plantasyon, son livre lété lorijine promié kritik lésklavaj èk in vré léfé dessi lopinion bann Fransé. Depi la fin 18èm sièk, néna dé-sèrtin té i dénonse déja « linfame trafik ».
[3] Depi lané 1454, la papoté la-abandone lo bann prinsipe l’Eglise primitive po done son bénédiksyon la trète ke son bann fidèl zalié portugué té i pratike dann bann zile Losséan Atlantik pa tro loin Leurop : par la bule « Romanus pontifex », lo pape Nicolas V la-otorize lo roi Portugal mète en lésklavaj po toultan, bann « sarazin, païen, èk toute zénnmi lo Christ ». Rienk lané 1839 lo pape Grégoire XVI i kondane ofissièlman la trète bann Noir.
[4] 18èm sièk lété, po toudbon, lo gran lépok la trète atlantik. Lo kontradiktoir cék la trète Louèst lété lo plüs for dann sièk des Lumières ; dann sièk-la, ranpli èk « bon sovaj », lo komèrs tranzatlantik té bazé dessi in trafik demoun souké, marké, déporté, dominé, esploité.
[5] Olivier Pétré-Grenouilleau i plasse bann promié léspédisyon sinialé, ozalantour lané 1519.
[6] Par bann 10 Malgash èk 2 Blan la-resté en novanm 1663.
[7] En novanm 1768, dann in lète anvoyé minis de la Marine et des Colonies, Pierre Guillaume Léonard Sarrazin de Bellecombe, gouvèrnër Bourbon rantr’ 1767-1773, la-ékrire : « la trète lé, koméla, lafèr lo plüs inportan po mon ladministrasyon. Sança, noré pwin la mindëv ».
[8] Dann tan-la, té i apèle « interlope » in bato marshan té i trafike an-missouk dann bann landroi in konpani komèrse la-gaingné, dann bann koloni ouça bann bato étranjé lavé pwin lo droi rantré, dann bann port en sitüasyon blokus.
[9] Bann zistorien spéssialis trafik zésklav i konsidère, dann listoir bann trète Louèst (toute bann trète té i konsèrne lo monde oksidantal èk son bann possésyon), sëlman 2 % bann demoun trapé té souké par bann Zeuropéin. Apark l’Angola, la « prodüksyon » prizonié té en jénéral in nafèr jist afrikin ; cé bann trafikan noir k’té trape prizonié, té i transporte azot, té i anfèrme azot, té i éstime zot valër.
[10] 10 dessi 311 zésklav navé dann Lil lané 1704, 2 dessi 387 lané 1709.
[11] Prinsipal ville la kote roiyom Abomey (jordi Républik Bénin), Juda (koméla i apèle Ouidah) lété frékanté par trafikan zésklav portügué depi 16èm sièk. Lané 1761, bann Fransé la-bati lo fort Saint-Louis (lété jist in batiman en tèr). Dann 17èm sièk, roiyom Abomey té fine arive in vré péï trafik zésklav po lo profi bann létni Fon ; Juda té bien séparé lo rèste lo roiyom po garanti lo monopol lo roi Kpengla (1774-1789).
[12] Lané 1677, bann Fransé la-instale azot dann pti lil Gorée, çak bann Néèrlandé té fine prande 60 zané avan. Gorée lé dann Sénégal, dan la bé Dakar.
[13] Lané 1734 Bertrand François Mahé de La Bourdonnais(1699-1753) lé nomé gouverneur général des îles de France et de Bourbon. Li la-lanse démaraj ékonomik èk démografik 2 lile-là ; akoz son 2 bon port Lil de Franse la- anprofite plüs lo travaïy marin-la. La magouye Dupleix la-fé ranplasse Laboudonnais (1746), épila la fé-anfèrme ali la Bastille (1748) soidizan po traïzon èk korüpsyon.
[14] Lo 15 Noir San Thomé la-débarke par lo bato « Jules » mois d’novanm 1672, somanké lété zésklav tamoul ; lavé trape azot pandan lo sièj San Thomé, épila Jacob Blanquet de la Haye, vice-roi des Indes, la-anvoye azot Bourbon. San Thomé, té konmsa bann Zeuropéin té i apèle Mylapore, jordi in kartié lo Süd Chennai (Madras). Promié lakte la vante in zésklav dann Bourbon, in Lindien 12 an, i date lané 1687. Lané 1704 dann ressansman jénéral, i indike mèm la prézanse in zésklav « Malaque (Malacca) ». Jean-Michel Filliot i siniale bann zésklav malaïy « en pti kantité » la-arive Bourbon dann zané 70 lo 18èm sièk apartir.
[15] Pierre-Benoît Dumas (1696-1746) la-rampli fonksyon « président du Conseil supérieur et directeur général pour la Compagnie » rantr’ 1727-1735. Dann tan-la, Bourbon lavé pwin ofissièlman in gouvèrnër ; gouvèrnër jénéral Mascareignes lété roprézanté par in dirèktër komèrs, komandan-adjoin, épila prézidan Conseil supérieur po lile.
[16] Dessi la kote Koromandèl (dan lo Süd Linde), Pondichéry lété lo prinsipal kontoir la Compagnie française des Indes.
[17] Lépok l’Ancien Régime, lo mo « traitant » té i konsèrne dabitüde in komèrsan ; té i di « la traite des bledz » po koze dessi komèrse séréal.
[18] Chandernagor, dann péi Bengale, lété lo sël kontoir fransé ke lété pa dessi la kote Linde.
[19] Fransé èk Zanglé la-bataye rantr’ 1744-1748 pandan la guèr Succession d’Autriche, rantr’ 1756-1763 pandan la guèr Sept Ans, épila ossi rantr’ 1778-1783 par rapor la guèr l’Indépendance Lamérik.
[20] Bann gran propriétèr Maskarègne èk Zantiy fransé la-inpoze katégori travaïy péyé-la po bann travaïyër angajé té i sorte sürtou Linde ; lo bann kolon lavé artrouve azot san mindëv dossil kan la Franse la-aboli lésklavaj lané 1848.
[21] « Commandant pour le service du Roy et de nos sieurs de la Compagnie des Indes » rantr’ 1665-1671, Étienne Régnault, lété lo promié ke la-gaingne in lotorité ofissièl dann Bourbon.
[22] I prétan lo mo « cafre » i sorte dapré lo mo zarab « kafir » (païen). Po bann Zarab, péï bann Kafir, lété Lafrik Süd Lékouatër ; bann Zeuropéin la-arète léspasse-la rantr’ bann réjion la kote Lèst Lafrik la koloni lo Kap jiska lo Zanbèze. Dann Bourbon, lo mo « kaf » té i konsèrne toute bann Noir Lafrik, mèm si zot té i sorte dann bonpé pëp.
[23] Lo roi bétsimisaraka Yavi la-règne dessi la réjion Fénérive rantr’ 1767-1791. Li lété lo prinsipal trafikan zésklav Madagaskar, li té i pran dann son bann prizonié la guèr po fourni bann négrié.
[24] Mèm si la Compagnie té i ménasse : « la-été komandé toute zabitan kartié Sin-Pol, si zot la-ashté bann Noir èk bann Portügué, si zot la pankor fé la déklarasyon, i fo zot i déklare sinonça zot sra püni par in lamande 50 livre, sinonça la Compagnie va konfiské ».
[25] Luís Carlos Inácio Xavier de Meneses, comte d'Ericeira, lété vice-roi Linde portugué rantr’ 1717-1721, épila ossi rantr’ 1740-1742, apré in gran période ouça li lété malvü akoz lo zafèr lané 1721.
[26] Son bato-amiral « La Nossa Senhora do Cabo » la-sorte Goa lo 25 janvié 1721, li la tonbe dann in gro koudvan, la-forse ali kale Sin-Dni lo 6 avriy po arange lo gro déga dessi lo bato. Là, lo mèm mois, lo bato lété ataké par 2 bato pirate, çat John Taylor èk Olivier Levasseur (La Buse), zot la-vole son karguézon d’inn rishès inkroyab ; jiska jordi, rishès-la i nouri bann zistoir dessi « trézor La Buse ».
[27] Lo 14 julié 1767, la Compagnie la rande lo roi Lil Bourbon. Apré « lépok la Compagnie », la-arive « lépok lo roi ».
[28] Koméla i apèle lak Malawi.
[29] Navé prèsk 5 000 km rantr’ la kote-la èk Maskate.
[30] Lané 1806 èk lané 1807, siklone èk lavalasse lavé kraze bann pié kafé èk pié zépisse Lil Bonaparte (té lo nom La Rényon rantr’ 1806-1810). Lané 1815, Bourbon la-lèsse tonbé bann kültir po manjé. Navé pü bezoin ravitaye Mauritius parsk li té fine arive anglé. Lo pakt kolonial té i assüre la vante do-sik en Franse : la demande lété plizanplüs for dann zané 1820. Akoz ça mèm lané 1815 apartir lékonomi Bourbon la-rante dann in nouvo périod, deu-troi gro kolon la-anbèke lindüstri do-sik.
[31] Lané 1748, dessi lo bann rézon té i done en jénéral po jüstifié lésklavaj, Montesquieu té i ékrire an-foutan : « do-sik noré koute tro shèr, si navé pwin zésklav po travaïye ». (De l’esprit des lois, livre XV, chapitre V).
[32] Konm Lil Bourbon lavé fé rantr’ 1794-1802 lërk bann kolon La Rényon lavé rofüze aplike lo dékré 16 pluvioz an II (4 févriyé 1794) té i aboli léskavaj.
[33] Na dé-sèrtin, Serge Daget par égzanp, i vé pa i di « trète klandéstin », po rézon zot i trouve ça va rabèsse la valër la klandéstinité la rézistanse kontr’ bann nazi.
[34] Dann son tèze li la-prézanté lané 2005, Hubert Gerbeau i di, dapré li, rantr’ 1817-1830, la-fé rante 38 500 zésklav Bourbon. La pa lèsse de koté okin landroi po trouve zésklav : lané 1827, bato « La Chevrette » la-amène Bourbon 300 zésklav parla té i sorte Nouvelle-Guinée jiska.
[35] Pierre-Bernard Milius, capitaine de vaisseau, lété mèm-tan gouvèrnër èk ordonatër Bourbon. Li lété « commandant et administrateur pour le roi » depi 11 séktanm 1818 jiska 14 févrié 1821.
[36] Po ça mèm li la-pèrde son poste : Milius té i déranje in bonpé demoun, li té oblijé kite Bourbon po alé la Guyane.
[37] Lané 1820, kapitène Bertrand, komandan lo brick négrié « Le Succès », la-ékrire son larmatër laba Nantes : « Toute lo bann jüje cé d’ kolon, zot la jiska ashté in bann Noir nout karguézon ; parlfèt, nou lé bien trankil, aou ossi, ou i pë ète trankil». Bann négrié lété souvan akité, anplüs deça, tanzantan, zot té i gaingne jiska domaj èk zintéré !
[38] Konmsa mèm, lo 19 novanm 1817, in jüjman la-done lorde po rande messië Julien Gaultier de Rontaunay, lo propriétèr, son 23 Noir arété dann lantré Sin-Dni, « akoz pèrsone la pa vu bann Noir-la lèrk zot la soidizan débarké, alorske té i pë arète azot sëlman lèrk zot té fine arive a-tèr, sinonça si bann douanié la niabou vèye azot toultan depi zot larivé jiska zot sézi».
[39] Achille Guy Marie, comte de Cheffontaines (1766-1835) lété gouvèrnër Bourbon depi 20 oktob 1826 jiska 4 julié 1830.
[40] Lané 1807, Roiyom-Üni la-aboli la trète bann Noir dann toute Lafrik. Apartir, li la-konsidère ali konm lo kador la lüte kontr’ la trète, po flate la filantropi bann Zanglé, mèm-tan po pa lèsse po d’ot in komèrs li té i vien désside arété, malgré komèrs-la té i raporte pü konm avan. Lané 1811 apartir, bann bato zanglé té i navigue dessi toute la kote Lafrik po anpèshe la trète.
[41] Négriyé klandéstin la-amène lépidémi koléra (1820) èk lépidémi la variol (1827).
[42] In rekor térib dan la katégori : lané 1819, dessi « La Joséphine », in goélète 23 tono la-sorte Madagaskar èk 117 zésklav !
[43] Lané 1845, Ange René Armand de Mackau, ministre la Marine, la-informe gouvèrnër Bourbon li té koné « in bann grave tantativ la trète la-éspassé somanké dann Bourbon ». Tandisk bann kolon té okipé par « in reshèrshe asharné la mindëv agrikol » (Hubert Gerbeau), épila dann Bourbon jiska bann libéral lété ésklavajis, lé difissil po kroire gouvèrnër Charles Léon Joseph Bazoche (gouvernër Bourbon depi 15 oktob 1841 jiska 4 juin 1846) lërk li di : « toute la popülasyon Bourbon va rofüze in trafik konmsa. Lo 15 mars 1848 dann in lartik Feuille Hebdomadaire de l’Ile Bourbon i retrouve mèm lidé-la : « Toute demoun i koné la trète la-arété poudbon depi 1830 dan lo bann koloni fransé. Kan mèm ou i rode fé rante bann zésklav afrikin, ou i trouvera pa in maitr’ po ashète azot ».
[44] Dapré Daniel Vaxelaire, « lé prèsk sür plüs 200 000 moun té déporté depi zot péi natal jiska La Rényon ».
+ Afishe
— Kashiète
La trète bann zésklavLorijine bann zésklav Bourbon
Inprime
lo tèks en PDF
Partaje paj-la
dessi rézo sossial
   
Lotèr
Jean-Marie DESPORT

Historien