Labolisyon

Labolisyon lésklavaj dann Lil Bourbon

20 déssanm 1848 : labolisyon lésklavaj La Rényon
Lotèr
Marcel DORIGNY

Historien


20 déssanm 1848 : labolisyon lésklavaj La Rényon

In shomin éspéssial jiska la « Libèrté jénéral » ?

Bann zil fransé Losséan Indien la-prande in shomin jiska la Libèrté jénéral bien diféran çat bann koloni Lamérik : la Gwadloup, Sin-Doming èk la Guyane la-konéte depi 1793-1794 jiska 1802 lo gran dézorde labolisyon révolüsyonèr lésklavaj. La révolte bann zésklav Sin-Doming démaré depi la fin oute 1791, la-oblije fé son laplikasyon.

La Martinik la pa konü promié labolisyon-la, parsk loküpasyon lil par bann Zanglé la-anpèshe fé aplike la « loi fransé ». Promié labolisyon-la té anülé lané 1802. Bonaparte la-fé in guèr férosse po roprande la Gwadloup épila remète lésklavaj ; lü la pa niabou fé parèy po Sin-Doming parsk la koloni lavé déklare son lindépandans lo 1é janvié 1804 lèrk bann troup fransé lavé kapitüle dann Vertières lo 18 novanm 1803.

Dann Losséan Indien la-éspasse inn’ot manièr : lo promié labolisyon lésklavaj, çat la konvansyon nasyonal lavé voté lo 16 pluviôse an II (4 févrié 1794), té pa apliké, parlfète toute lo sistèm lésklavaj la-rèste parèy pandan lépok révolüsyonèr. Mésoman, o-kontrèr la Martinik, bann zil fransé-la la jamé té oküpé par bann zétranjé, malgré bann bato britanik té i kontrole dizon tout lo bann route maritime losséan. Lo bann motif po pa aplike la loi abolisyonist i sorte dan lo sistèm lésklavaj-mèm navé dan la zone-la.

Dabor-inn, par rapor bann Zantiy, lo sistèm plantasyon lété moins dévlopé : la-mète an-plasse dan lo promié dizène zané lo 18èm siék, dessi bann domèn pa tro gran, malgré bann gran domèn la-dévlopé tipa-tipa. Parlfète lo rogroupman bann térin konm bann zésklav po travaïye lété plüs féb . La kültir do-sik an-kantité té i marshe avèk lo dévlopman lésklavaj an-gran, la-dévlope dessi-l’tar par rapor lo kafé, ke té i ansèrve moins la min-dëv. Bien sür navé lésklavaj depi bann promié lésploitasyon agrikol, mésoman, lo kantité lété pli fèb  par rapor bann zil Lamérik.

Sitüasyon éspéssial-la — k’i fo pa idéalizé  — lavé inn-ot réalité : konm partou bann viktim lésklavaj la-rézisté, mésoman la pa fé gran révolte épila navé poin maronaj andémik. La révolte Sin-Leu lané 1811 lété kaziman in léksépsyon , malgré ça té i amontre bann rédisman pèrmanan dessi bann domèn èk zésklav . Lavé la rézistans kontr’ lésklavaj mésoman lété pa spéktakülèr. Bann zésklav té kontinüé fé vive zot kültir selon landroi zot té i sorte : Madagaskar, Lafrik Louèst, Komor, Linde. Rakontaj zistoir, müzik, danse, pratike rolijié maye-mayé èk bann ritüèl katolik … Konmça mèm, la sossiété ésklavajist La Rényon la-mète an-plasse son prop kültir. Léspéssifissité-la la-ranforse ankor plüs akoz labolisyon révolüsyonér lané 1794 lété pa apliké. Labolisyon révolüsyonèr, èk lindépandans Haïti apré, lété in gran boulvèrsman po lo monde kolonial Zantiy. Mé soman konm la pa arive La Rényon, lo rétablisman lésklavaj lané 1802, lété moins violan.

Rantr’ lo débü 19èm sièk èk labolisyon fransé lané 1848, lo monde kolonial Losséan Indien la-konète deu gran shanjman la-marke po toutbon bann pratik ésklavajist.

Daborinn lintèrdiksyon la trète : lané 1807 Langletèr la-inpoze lintèrdiksyon-la, apréça toute bann nasyon roprézanté dann in Acte additionnel lo Congrès de Vienne lané 1815 la-fé parèy. La Rényon, astèr lo dèrnié koloni fransé dann réjion-la, té i koné forséman. Malgré la-ashève fé pandan lontan, linportasyon nouvo zésklav lété an-missouk, kontr’ lo droi intèrnasyonal.

Epila, deuzièm gran shanjman, Langletèr la-proklame labolisyon lésklavaj dann son bann koloni lané 1833. Lépok-la, toute Losséan Indien kolonial lété britanik, La Rényon la-rèste lo sël landroi ésklavajist dann réjion-la.

I fo pa oubliye ça po ésplike lo « shomin la paix » lané 1848. Bien sür bann kolon fransé té asharné po ashève fé lésklavaj. Zot té majine té i gaingne pa fé otroman par rapor lo travaïy dessi zot domèn. Mésoman konm zot i koné lo kontèks lokal épila intèrnasyonal, koman zot noré pü rofüze konm rantr’ 1794-1802, aplike la loi labolisyon voté la-ba Paris. Bann zésklav tank-azot, lété pa paré po révolté. An-Martinik labolisyon la-arive plüs bone hër akoz bann zésklav Carbet lavé révolté : dann lil, demoun té i koné lo dékré 27 avriy, mésoman si té i éspère deu mois konm gouvernman té i di, la révolte jénéral —té i fé vréman për— té riskab pété. Parlfète té i pë prande labolisyon apliké po vréman lo 22 mé 1848 konm in konsékans la révolte, pa konm in libèrté Paris la-déssidé.

O-kontrèr, po La Rényon, lo manièr fini èk lésklavaj lété fé konm lo Gouvèrnman provizoir lavé prévü.

La-nome Joseph Napoléon Sarda, di Sarda-Garriga, Commissaire général de la République po La Rényon. La-anvoye alü ékspré po aplike lo dékré lo 27 avriy 1848, po labolisyon lésklavaj toud’süite dann toute bann koloni fransé.

M. Sarda Garriga, Komisér jénéral la Répüblik La Rényon depi lo 13 oktob 1848 jiska lo 7 mars 1850.
Louis Antoine Roussin. Litografi. Kolèksyon
Biblioték Départman La Rényon

Lü la-arive lo 13 oktob apré in gran voyaj. Lo jour-la, labolisyon té fine apliké dann bann koloni Lamérik. Malgré la préssion bann kolon té i domande in sürsi deu-troi mois, Sarda la-fé konm lavé komande alü ofissièlman, lü la-proklame lo dékré lo 18 oktob, po aplike deu mois apré. Lo deu mois-la sora bien réspèkté, pèrsone i déssidra-pa fé in labolisyon antissipé dessi lil ; va komanse mète an-plasse in bann nouvo loi po lo travaïy, té oblijé fé in kontra travaïy po bann « nouvo Lib » rantr’ lo maitr’ èk « langajé ». Pangar la prodüksyon, sirtou do-sik, i marshe pü konmkifo, parsk bann zansien zésklav libéré toudinkou té riskab shapé. Avan-ça, lané 1793, lépok lo promié labolisyon Sin-Doming, Sonthonax lavé majine in léspès « travaïy obigatoir » po bann nouvo Lib… la-prande modèl dessi.

Inn foi lo délé deu mois té fini, Sarda Garriga la-proklame labolisyon jénéral lésklavaj lo 20 déssanm 1848 dann in diskour solanèl, té i komanse konmça : « Mon bann dalon, lo dékré la Répüblik fransé la-mète an-plasse : astèr zot lé lib, égal dovan la loi, toute demoun zot frèr. Dan la libèrté néna zafér i fo réspékté. I fo mérite alü, amontre po la Franse konm po lo monde koman la libèrté, lorde èk lo travaïy, mèm zafèr… »

Konmça mèm lorde légal lété réspékté jiska la fin, la pa proklame okinn labolisyon avan l’hër. Lo sistèm la sossiété kolonial lavé niabou anpèshe la révolte.

Alphonse Garreau lété prézan la sérémoni 20 déssanm. Son tablo bien konü, fé lané 1849, i roprézante bien « labolisyon par la loi » : Sarda Garriga i tienbo dann son min lo tèks ofissiél po libère toud’süite lo bann zésklav, l’ot min i amontre zoutiy po travaïye po bien fé konprande koman nouvo libèrté-la lé pa po rèste assize… Dovan lü, lo bann « nouvo Lib », bononm konm madanm, i prostèrne po amontre zot rokonéssans, zot lakséptasyon lakte répüblikin-la, i sorte Paris… Lo Gouvèrnman provizoir i sorte dan la Révolüsyon parizien mois d’févrié, la-mète an-plasse légalité-la. Parlfète, po La Rényon lété réspèkté télkèl. I tonbe poudvré konm in labolisyon la done an-kado, lo kontrèr in révolte èk zarm. Dann Losséan Indien la pa fé ditou parèy dann Zantiy.

Pintüre po rakonte labolisyon lésklavaz La Rényon, lo 20 déssann 1848. Alphonse Garreau.
Lané 1849 parla. Luil dessi la twal.
© RMN-Grand Palais (Kolèksyon musée du quai Branly – Jacques Chirac)
Bann note
1 Par égzanp, lané 1848, navé poin tro bann gran domèn, par kontr’ navé in bonpé pti bitasyon : jiska 5 léktar parla navé 70,4 % ; rantr’ 5 jiska 10 léktar 9,6 % ; rantr’ 10 jiska 20 léktar 6,7 % ; rantr’ 20 jiska 100 léktar 9,3 % ; Plüs 100 léktar 4 %. Jist avan labolisyon La Rényon, lo fonssié té vréman fane-fané.
2 Lané 1848, la popülasyon lété partajé rantr’ deu gran katégori jüridik : 45 300 Lib èk 64 700 zésklav. An-rézon navé plüs zésklav (60 % lo total la popülasyon). Malgré ça lété loin lo 85 % zésklav a-monté lavé Sin-Doming jist avan lané 1791.
3 Dann lartik Prospèr Eve, « La thèse de la douceur de l’esclavage à Bourbon : mythe ou réalité ? », Cahiers des Anneaux de la Mémoire, Europe-Afrique-Amériques », Nantes, 2000, N°2, p. 17-38.
4 Jordi, la mémoir la révolte 1811, épila koman sirtou la-kraze alü lé roprézanté par in gran monüman la-bati dann kartié Barashoi, in travaïy lartist Henri Maillot.
5 Claude Wanquet la-ékrire, « Pas de ‘Spartacus noir’ aux Mascareignes ou pourquoi et comment l’abolition de l’esclavage y fut esquivée de 1794 à 1802 », Slavery in south west indian ocean, Lédisyon Uttam Bissoondoyal, Mahatma Gandhi Institute, Moka, Maurice, 1989, 406 p. Navé poin ni Markandal ni Toussaint Louverture…
6 Dan la tèze Audrey Carotenuto « Esclaves et résistances. De la désobéissance ordinaire à la révolte dans la société coloniale de l’île Bourbon. (1750-1848) », Lüniversité Provence, 2006.
+ Afishe
— Kashiète
LabolisyonLabolisyon lésklavaj dann Lil Bourbon
Inprime
lo tèks en PDF
Partaje paj-la
dessi rézo sossial
   
Lotèr
Marcel DORIGNY

Historien