Sossiété plantasyon

Kontèks istorik

Compagnie des Indes èk Bourbon
Lotèr
Philippe HAUDRÈRE

Historien de l’Académie de marine
professeur honoraire des Universités


Compagnie des Indes èk Bourbon

Toute bann nasyon Lérope, çak té angajé dann gran komèrse maritim ansanm l’Inde, la Shine, navé zinstalasyon dann paraj Lafrik-di-Sid. Ban Portugué la-kolonize Mozanbik, bann Zolandé Kape Bone-Espéranse, lil Moris, bann Zanglé Sinte-Hélène, bann Fransé, lil Bourbon.

Bann kondisyon navigasyon té oblije azot ; i fo 4, 5 mois po bann bato arivé, bann marin na bezoin artrouve manjé. Lo gran danjé dann gran voiyaj konmsa-la cé lo skorbut — in mank vitamine C i provoke maladi-la. Lo sël médikaman demoun té i koné lété frui, légüm té i vien d’rékolté, lé ankor plin vitamine. La bezoin ossi refé la rézèrve de-leau (i fo 5 litr par zour par moun), la rézèrve de-boi po fé-kui manjé. Défoi i fo ossi répare lo bato.

Bann Fransé tanzantan depi komansman XVIIèm sièk, té i pran shemin-la. Zot la-pran labitüd fé in léskal Madagaskar ouça zot té i trouve produi fré zot la bezoin. Lané 1642, Richelieu té i vé dévlope bann zéshanj rantr’ la France èk l’Azi. Li la-kréé la Compagnie de l’Orient, dann sid-èst Madagaskar, li la-monte in létablisman Fort-Dauphin (batizé konmsa en lonër Louis XIV jènjan). An-plüs, li ordone pran possésyon Lil Maskarin, in lil gouvèrnër Flacourt i apèle Bourbon, akoz « la-pa trouve in nom i konvien mieu par son bonté èk son fèrtilité ». An-plüs na poin ankor Zeropéin i rèste dessi lil-la, akoz son bann kote na poin port natirèl.

Lil Bourbon, bann Portugué té i apèle ossi Mascarenas [sic]. François Leguat. Lané 1720. Gravür. Dann Voyage et aventures de François Leguat, & de ses compagnons, en deux îles désertes des Indes orientales…, t. 1, p. 51.
Bibliotèk départmantal La Rényon.
Bourbon té dessou dominasyon fransèz. Lil i akèye tanzantan rienk bann malade la bezoin repozé, sança bann jeté i sorte Fort-Dauphin. Lané 1663 lo maréshal de la Meilleraye, laksyonèr prinsipal la Compagnie, i fé instale in post militèr akoz : « … landroi lé bon po la santé, la tèr lé bon, néna la viann, néna poisson. »

Lané 1664, po fé konkuranse sanm la konpagni holandèz, kontrolër jénéral finanse Colbert la-assosyé la Compagnie de l’Orient èk la grann Compagnie des Indes orientales. Minisse-la i rève fé sanm Fort-Dauphin in dézièm Batavia, in port komèrse aktif i domine Losséan Indien. Soman li gaingne pa trouve lo kapital li la-bezoin. Lo kontoir fransé i dékole pa. Lané 1674 na in bataïy rantr’ bann Malgash èk bann kolon . Bann Malgash i tié in paké d’kolon. Bann survivan i kite Fort−Dauphin po lil Bourbon.

Larjan na poin, la guèr i fini pi rantr’ bann Fransé sanm bann Holandé. Ça i défande lil Bourbon dévlopé. Komansman XVIIIèm sièk, néna karante an demoun i abite dessi. Li néna 1 100 zabitan. La plipar lé-né là akoz na poin bonpé nouvo kolon i arive . Mèm si néna bonpé jibié, frui, bann kapitène bato lé rantr’ deu kër po arété akoz bann plantaj lé malizé po démaré, la kantité manjé po anbarké lé pa a-fié. Dann in koupe de tan karante zané na rienk dix bato i sorte en France, èk vingt i arsava laba, i fé léskal lil Bourbon. Dirèksyon la Compagnie des Indes èk bann kolon na ni lo kapital, ni la volonté po fé shanje la sitüasyon.

Linstalasyon bann pirate repanti

Lo shanjman la-arivé èk linstalasyon bann pirate repanti. Lané 1685 par-la, bann pirate i sorte dann zil Lamérik tropikal i arive dann Losséan Indien. Bann pirate-la lé  té koné in nafèr : bann bato européin lé plin lor-larjan, po alé ashète produi oriantal. Bann pirate i débarke po kapare ça. Rantr’ deu pirataj, zot i fé éskal Madagaskar, po kashiète, po répare bato, Madagaskar, in bon landroi po ça, rantr’ Lerope èk l’Azi. An-plüs laba na poin la loi. Po ashète produi fabriké dann Lerope ke zot la-bezoin, bann pirate na larjan, zot i sava Bourbon. Là, i akèye azot bien. Kondisyon d’ vie i rale dé-sèrtin. Bann-la i kale Bourbon po toultan. Pa-sito lané 1687, lo gouvèrnër i transmète lo diréktèr la Compagnie des Indes in demande po linstalasyon six pirate holandé repanti. La demande lé aksépté. Kèk tan apré, bann missionèr lavé për ke « bann sanglié-la i vien détrui karo rézin Bondié ». Ladjoin-gouvèrnër, Antoine Boucher, la-fé azot po réponse : « i fo pa zot i oubliye bann méyër zabitan lil Bourbon té bann forban . »

Lané 1710, bann diréktër Compagnie des Indes i demande lo mèm dénomé Antoine Boucher ékrire in Mémoire pour servir à la connaissance particulière de chacun des habitants de l’Isle Bourbon . Antoine Boucher i done zinformasyon détayé. Navé in bonpé forban (40 po 121 pèr-d’famiy), sétadir 48 % toute demoun. Zot lé rish : lo Provansal Jacques Siboalle néna 13 500 livr’, lo Lékossé Rabin 12 000 livr’, lo Martiniké Jean Leroy 8 400 livr’. Zot i ansèrve larjan-la po ashète zésklav. Là, i komanse défrishé po valorize lo bann domèn. Zot i aporte sirtou in mantalité shèf lantrepriz. Lo rézilta lé dirèk.

Lané 1728, lo gouvèrnër Dumas i ékrire bann dirèktër la Compagnie : « Na poin rien plüs zoli bann plantasyon kafé i koure jiska linfini. »

Rapor-la i amontre koman la diréksyon la Compagnie des Indes té i intérèsse po lo dévlopman Bourbon, in fois la sitüasyon lo finanse la-amélioré lërk la-céde in groupe larmatër Saint-Malo assosyé ansanm lo finansyé Crozat, lo monopol komèrse rantr’ Les Indes orientales sanm la France. Mois déssanm lané 1709, diréksyon-la, po gaingne in konéssanse « plüs égzak plüs sür », i nome « commissaire général pour la visite des établissements de la Compagnie des Indes … », Louis Boyvin d’Hardancourt, garson lo sekrètér jénéral. Louis Boyvin i rèste Bourbon depi mois d’avriy jiska séktanm lané 1711, li kontrole partou. In fois son voyaj lété fini, li fé deu propozisyon :

1° Parsk lé-malizé trouve in port lil Bourbon, mwin la-argarde koté lil Moris. Lil-là lé dézèr : bann Zolandé la-abandone ali depi lontan (1710). Mi éstime la Compagnie des Indes de France i gaingne arpa trouve mié po garanti son bann bato k’ lo deu port lil-la.
2° Mwin la touzour majiné k’ kafé té i vien bien dann lil Bourbon-la. Meyër preuv : mwin la-trouve plan-kafé sovaj dann plato par-an-o Sin-Pol…

Karte lil Bourbon, lontan té i apèle Maskarègn, po ansèrve Listoir jénéral voyaj. Jacques-Nicolas Bellin.
18e sièk. Eau-forte ; rehaut de couleur.
Müzé Villèle.

La Compagnie i aksèpe lo deu propozisyon, lo Conseil du roi lé dakor. Toutsuite po toutsuite i mète en route. I anvoye in bato po pran possésyon lil Moris, i done ali lo nom L’Isle de France. In dézièm bato i sava Moka trape 60 plan-kafé, i débarke Bourbon mois d’ séktanm lané 1715. Rienk 20 pié la-suporte lo voyaj, rienk 2 la-poussé. Èk ça va dévlope la produksyon « Bourbon rond ». Zot i abandone lo variété lokal « Bourbon pointu » akoz son produksyon lé-pa a-fié, épila lo gou lé pa tro gayar. Antoine Boucher, gouvèrnër adjoin lil Bourbon, apréla gouvèrnër, i fé pran pasyanse bann dirèktër. En mèm temps li dégaje vitman po fé planté, planté…  . Li anvoye lo promié karguézon, 3 400 livr’, lané 1724. La produksyon i aksélère, i arive 100 000 livr’ lané 1727. La Compagnie i gaingne 900 000 livr’ lané 1734, 1 500 000 livr’ lané 1740, 2 500 000 livr’ lané 1744, apréla toulézan rantr’ 2 000 000, 2 500 000 livr’. Là, bann dirèktër i ékrire : « Boudikonte plantasyon kafé la-réussi. Sinpleman la Compagnie i doi atande d’ot rékolte plüs gran ankor po artrouve toute son larjan. »
Tout lé-ba lil Bourbon i transforme par lo déplasman bann kolon a-partir Sin-Pol d’in koté, a-partir Sin-Dni l’ot koté. Lané 1728, la-kréé lo deu paroisse Sin-Lwi, Sinte-Sizane. Lané 1733, Sinte-Marie. Lané 1734, Sin-Benoi. Lané 1735, Sin-Pièr. Lané 1740, Sint−André.

In point-d’vu la Rade èk lo bourg Sin-Dni, lil Maskarin. [16..-17..]. Dokiman kartografik manuskri.
Bibliotèk nasyonal La France
Lo dévlopman lo plantaj i transforme lo péïzaj. Bordmèr, bann zarpantër i déligne lo bann « pas de la Compagnie ». Zot i lèsse en pié-d’boi in lèz la tèr 50 pas larjër (80 mètr parla), po ranforse la défanse en ka k’ si zenmi i débarke. Zot i partaje « en konsésyon » lo réstan d’ tèr jiska lo pié d’ ranpar. Konsésyon-là i tonbe konm in bann ruban, pa tro larj (25-125 mètr, léspas rantr’ deu ravine), soman longue mèm, na défoi jiska plüziër kilomètr. La surfasse i varié, sirtou, akoz lané 1732 a-partir, bann zarpantër i trasse katr lign paralèl bordmèr laltitüde 100, 200, 400, 600 mètr po fé konsésyon pli pti. N’i artrouve ankor bann ligne-là dann kadastr koméla konm shemin en bornaj propriété.

Plan lo kartié Sin-Pol lil Bourbon. Étienne de Champion. [16..-17..]. Dokiman kartografik manuskri.
Bibliotèk nasyonal La France
Jean Defos du Rau la-amène in létüde dessi la sirfasse bann propriété dann ressansman lané 1773 jiska 1778. Ça i done anou in lidé dessi zot grandër : 26,2 % navé moins-ke 5 zéktar, 10 % rantr’ 5-10 zéktar, 21,2 % 20-100 zéktar ; 2,5 % na plüs 100 zéktar . Gran domèn i arive plüs 2 500 zéktar lé rare, toultan par rogroupman plüziër konsésyon séparé.

« Çak i fé zot plézir lé-mouyé èk nout pléré ». J.-M. Moreau, dénomé Moreau le jeune

Plizanplüs zésklav i défrishe, i kültive la tèr. Lané 1664, kan la-kréé la Compagnie des Indes lo Roi té i intèrdi lésklavaj : « lé intèrdi vande demoun lé né dan lo péi, sou pène de mor. Toute bann Fransé i loué zésklav, i fé travaïye azot, i doi trète azot konm demoun, i doi pa tape azot, ni maltrète azot sou pène punisyon korporèl 

Dann promié ressansman, kan i koze bann doméstik, zot vie i arsanm bien cèt bann zésklav. Lané 1690 a-partir, i trouve lo mo zésklav dann kouryé ofisyèl. Lané 1713-1714, i trouve dann ressansman. Èk lo dévlopman la kültir kafé, la dirèksyon la Compagnie des Indes i demande lo Roi in règleman po roganize lésklavaj dann bann zil Losséan Indien. Règleman-la la−sorte dann mois déssanm lané 1723, li arsanm in bonpé lo Code noir (1685) po bann zil Lamérik .

Date-la a-partir, la Compagnie i roganize toulézan in trafik zésklav po vande zèsklav-la bann propriétèr konsésyon. Lané 1723, néna apepré 600 zésklav po in popilasyon 1 200 pèrsone. Lané 1730, néna 4 000 zésklav— i fé plüs 80 % po 4 800 pèrsone. Mèm poursantaj jiska XVIIIèm sièk : lané 1740, 8 000 zésklav po 10 000 pèrsone ; lané 1750, 11 000 zésklav po 13 500 pèrsone ; lané 1764, 15 800 zésklav po 20 000 pèrsone.

Zésklav-la i sorte sirtou Madagaskar (lané 1735, 64 %). La Compagnie i antretien in biro èk in komi pérmanan la-ba Foulepointe, dann nor Tamatave. La Compagnie i préfère bann zésklav malgash, akoz na moins d’ mortalité dan lo voiyaj (12 % konm po bann Zeropéin, kontr’ 21 % depi la kote oriental Lafrik), mèm si bann kolon na in krintive ke bann zésklav malgash i vole in pirog po artourne dann zot péi natal. Dann dézièm moitié XVIIIèm sièk, bann zésklav kréol (éné sür plasse) i forme füramezir in gran minorité (lané 1762, pliske 30 %). Na poin bonpé zésklav indien – i dépasse pa jamé 5 %. An-plüs souvandéfoi, po bann zindien, na in mayaj dessi zot statü, rantr’ zésklav èk zartizan lib. Bann maitr’ i afranshi prèsk jamé bann zésklav : la Compagnie lé pa dakor po ça.

Lédit lané 1723 i oroganize la vie toulézour bann zésklav. Konm dann Zantiy, in zésklav i tonbe komn in « meub », li néna poin lo droi porte plinte, li néna poin lo droi vnir propriétér, jist lo droi ramasse in « katsou ». Lo maitr’ lé résponsab son zésklav, i doi protèze ali, soingne ali. Lédit i fikse la kantité manjé par zour : in livr’ édmi de-riz po in bononm, in livr’ po in fanm ; i fo lo maitr’ i soingne son vié zésklav, son zésklav infirme. Lo maite i doi done bann zésklav in lédükasyon katéshiste. Lo maitr’ na poin lo droi fé travaïye azot lo dimansh, èk bann zour férié. Néna poin lo droi vande séparé, mari, fanm, zanfan. Dabitüde i püni zésklav rienk kou-d’shabouk. Soman si la-volé, si la-fé in latroupman, si la-parti maron, i prévoi punisyon bonpé plüs dür.

Èk bann tèks la loi-la, lé malizé konète po vréman lo kondisyon d-vie toulézour bann zésklav. Po done in lidé, ala lo régloman k’in maitr’ — boudikonte demoun la-dénonsé po son méshansté — té i inpoze dessi son domèn :

Régloman po bann Noir Messié Desruisseaux
Lartik 1. Po bann Noir i vole shemin la nuite san pérmisyon lo maitr’, sinonsa son roprézantan: 1è fois, li va dor in nuite o blok ; 2èm fois, 8 zour ; 3èm fois, in mois ; 4èm fois, in mois anshéné.
Lartik 2. Po çak la-vole lo maitr’, sansa lo voizin : 1é fois, 8 zour d-blok ; 2èm fois, 15 zour ; 3èm fois, 14 zour anshéné.
Lartik 3. Po zésklav i sava maron : 1é fois, 30 kou-d’shabouk ; 2èm fois, 15 zour anshéné, plüs in mois o blok.
Lartik 4. Po bann Noir i fé lo makiyon èk zot dalon, i vande, i ashète san lotorizasyon zot maitr’ : 30 kou-d’shabouk.
Lartik 5. Okinn Noir, kanmèm si lé komandër, na lo droi dor déor san la signatür lo maitr’, po ninporte ékèl prétèks. Çak i vé alé dor in ot koté kan travaïy la-fini, va prévni lo maitr’, sansa son roprézantan, sinonsa, promié fois, li va gaingne 20 kou-d’shabouk.
Lartik 6. Mon bann Noir i aksepte arpa okinn Noir étranjé dessi lo domèn, sansa dann son kaz, san lotorizasyon lo maitr’.
Lartik 7. Va rékonpanse èk in moushoir toute gardien i trape in volër dan lo domèn. Lo gardien va pran lo volër po li si st’in maronër.  

Kanmèm néna pünisyon, lo maronaj i égziste. Dan lé-o, piton, ranpar i ède bann maron kashiète. Lé pa fassil éstime la kantité, akoz na in bonpé i artourne dessi lo domèn apré in koupe de temps libr. Lané 1735, Labourdonnais i éstime néna 200 maron. Tanzantan zot i déssande armé dessi la kote, po rode zouti, zarm, fanm. Tanzantan i tié bann kolon i büte èk zot : konm lané 1732, lo shevalié Brossard, konm, lané 1737, François Moy. Po ça mèm bann maitr’ la-forme in  milisse. Zot la-done bann kapitène kartié po komande bann milisse-la, akoz kapitène-la lété dann larmé avan. Plipar d’ temps, milisse-la i organize shasse dan lé-o po souke bann maron, kraze zot kanpman. Zot tik-tak i marshe bien akoz maronaj i diminué dann dézièm moitié XVIIIèm sièk.

Fo pa égzajère lo malizé bann zésklav. Léspéranse la vie bann zésklav Bourbon lé plüs longue çat zésklav bann zil Lamérik. Lané 1765, plüs la moitié bononm na plüs k’ 40 an. Promié moitié XVIIIèm sièk, la vie d’ famiy lé pa rar (plüs 80 % zanfan zésklav né dan la paroisse Sin-Pol néna in papa koni). Ça in bon nafèr po léstabilité. Soman, la vie d’ famiy bann zesklav i devien plüs rar dann dézièm moitié XVIIIèm sièk akoz lékonomi la-dégrèné.

Lo gayar ék lo malizé prodiksyon kafé

La kantité kolon i monte akoz la plantasyon kafé i raporte. Promié débu i démare dousman : rantr’ lané 1720-1730, la-passe depi 600 jiska 800 ; lané 1740, jiska 2 000 ; lané 1750, i arive 2 500. Füramezir i ogmante plizanplüs, i fini 4 000 kolon lané 1764.

40 % bann kolon té zanploiyé, sinonsa zansien zanploiyé la Compagnie. Zot té i travaïy dann son biro, dann son larmé. D’in ot koté na plüs nob dann lil Bourbon ke dann bann provinse la Métropol. Ressansman lané 1776 i indike 6 000 blan po 700 famiy i sorte Lerope. 35 pèr-d’famiy, apepré 5 %, lété ékuiyé sinonsa shevalié. In poursantaj ankor plüs gran ke bann nob dan la Métropol. Ça bann cadets bann famiy nob. Zot i vien rode in pèy régülié èk la Compagnie des Indes konm çak la monarshi té i fé. Lané 1766 a-partir, lo roi va pèye azot lü-mèm. En mèm tan bann-la i mète en-valër in domèn.

Dann in rapor po lo minisse finanse, Gouvèrnër Labourdonnais i ékrire : « Demoun i vien aux Indes rienk po fé fortine. Majine lo kontrèr lé pa normal po demoun : i pe pa oblije pèrsone ». Bann kolon i ve fé fortine. Dé-sèrtin i réussi bien, par égzanpe lo gouvèrnër Benoît Dumas. Lané 1727, kan la-anvoye ali lil Bourbon, bann diréktër jénéral i done lorde-la : « Konm M. Dumas la-assure la Compagnie son lintansyon fé travaïye domèn po son prope konte, la Compagnie i ordone konsède ali in térin la-pokor partajé dann lil Bourbon, in mèm grandër konsésyon la-done défin M. Boucher, èk lo mèm kondisyon, lo mèm redevanse ke po lézot . » Benoît Dumas, an-plüs, i ashète po 20 000 livr’ in bann tèr ke dé-sèrtin konsésyonér té fine komanse défrishé, épila abandoné. Rantr’ lané 1727-1732, li ashète 143 zésklav po 50 000 livr’. Ça i fé in dépanse total 70 000 livr’. Lané 1735, kan i nome ali gouvèrnër Pondichéry, li revande son kapital po 150 000 livre. Mèm pa uit an, li la−doube son fortine . Lané 1756, in notèr i remarke : « toute demoun i koné ke bann propriété ésploité dann lil Bourbon i raporte toulézan plüs ke 10 % », kan lo zintéré larjan anprété en Métropol i koute apepré 5 %.

Apark po çat lé marié èk in madanm kréol rish, propriétèr in domèn (souvandéfoi, 10-15 z’an plüs jène) lo gro-gro malizé cé landètman. Lo konsésyon lé gratuite, soman i fo aou in kapital po gaingne ashète zésklav. Ça lé shèr, an-plüs la réglomantasyon i akorde aou rienk troi zané po mète la tèr en valër. Dé-troi légzanp. Lané 1737, lofissié Balmane de Montigny lé mor la jol : larjan li navé poin po ranbourse la dète li la-fé po ashète 20 zésklav. Lané 1747, lofissié Denis d’Acqueville k’ i vive Bourbon depi deu z’an, i mor : li té i vien d’ gaingne in konsésyon, li lavé ashète 29 zésklav, li la-lèsse in dète 17 819 livr’ po in kapital 13 245 livr’. Lané 1744 lo komi Joseph Dacian k’i rèste Bourbon dépi 4 an, i mor : li lèsse in fortine 9 821 livr’, in dète 5 527 livr’, aproshan 56% son kapital. Mèm lané, lo komi François Mathieu i mor 10 z’an apré li la−arive Bourbon : li navé in kapital 23 332 livr’, in dète 15 878 livr’, son landètman lé égal 68 % . Néna ossi dé-troi gro siksé, konm çat Antoine Bertin, avansa komandan lil Bourbon. Lané 1767 kan li artourne la Métropol, li ashète po 105 000 livr’ in poste sekrétèr lo Roy. La fortine çak i réussi, i tourne otour 10 000-20 000 livr’. Ça i permète azot vive alèz lil Bourbon, bonpé moins bien dan la Métropol.

An gro, la fortine bann kolon i diminué dann XVIIIèm sièk, sirtou akoz lo prix kafé Bourbon i bèsse. Mois d’aout lané 1723, la Compagnie i gaingne lo monopol po vande kafé en France. Li anonse Bourbon konmsa li va ashète 10 sol la livr’ akoz néna plizanplüs kafé  . Soman demoun i protèste kontr’ son privilèj po deu rézon. Daborinn kan karguézon kafé Moka i arive Marseille, téorikman in baryèr la douane i sépare port-fran Marseille-la èk lo roiyom ; soman baryèr-la lé pa éfikasse, néna in bonpé kontrebande. Apréla, la prodiksyon kafé i ogmante dann Zantiy. Lané 1721 a-partir, kafé la-adapte ali péi-la, mèm si bann dirèktër la Compagnie lavé éssèye défande anvoye plan d’ kafé Moka laba. Mois d’zuin lané 1729, lo sekrétèr d’État la Marine i akorde azot in lorde po k’ bann zintandan Zantiy fé intèrdire la kültir kafé. Bann plantër laba i pran pa konte, sirtou ke zot kafé i vande bien dann péi Lerope. Lané 1732, i otorize en transit lo stokaj kafé koloni Lamérik en France. Lané 1736, kafé-la i gaingne lotorizasyon rante dann roiyom. Par konsékan kafé Zantiy i konkiranse kafé Bourbon : lo promié i voiyaje 1 200 lieu, tandik l’ot i doi fé 2 600 lieu. An-plüs deça, bann Zolandé i dévlope la plantasyon kafé dann zot koloni Java. Zot prodiksyon i noiye Lerope lo nor. Po-ça-mèm, la Compagnie i diminüé lo pri kafé Bourbon : 8 sol la livr’, lané 1730 ; 5 sol, lané 1732 ; 4 sol, lané 1744 ; 3 sol, lané 1745. Ali mèm i di, lané-la, li revande 11-12 sol dessi marshé la Métropol. En mèm tan, lo transpor i koute ali rienk 6 sol.

La bèsse lo pri kafé i toushe lo revni bann kolon. An-plüs lo randman lo pié kafé i marshe èk lo klima. Son produksyon i diminüé in bonpé : lané 1732, akoz siklone ; bann zané 1747-1749, akoz in linvazion pisron…

An-plüs, dann koloni fransé, la coutume de Paris i oblije partaje bann konsésyon en part égal, égal mèm, rantr’ bann zéritié. Manièr dékoupé-la lé kontrèr po mète la tèr en valër. Ça i divize lo bann karo en gran-gran lèz inn-dé méné dessi in gran longuër. Bann karo-la i rossorte konm in bann ti-kouloir malizé po ésploité . Lo rézilta : néna plizanplüs Blan maléré : lané 1735, in kolon dessi 57 na poin zésklav, sinonsa inn-dé zésklav, po dire lo plüs vré, lé dan la mizèr ; lané 1779, néna 10 i vive konmsa.

Lo dévlopman la prodiksyon agrikol po lo ravitaïyman bann lékipaj bato i frène inpé logmantasyon la mizèr. Diréksyon la Compagnie i rapèle toultan ça in nésséssité i fo pa bann kolon i oubliye. Dann zané 1720-1730, i réspèkte pa tro ça. Konm in lofissié d’marine la-fé éskale Bourbon lané 1730 la-fé la remark : « Zot i majine rienk kafé, jiska oubliye zot prope lintéré : prèsk toute kolon i passe zot tan po plante kafé ; kan bato i arive, zot lé pi kapab fourni produi fré, produi plizanplüs rar toulézour . » Lané 1735, Labourdonnais i arive konm gouvèrnër lo deu zil, li réaji kontr’ manièr-fé-la. Li rapèle : « la Compagnie la-vni Bourbon rienk po fourni produi fré bann zékipaj . » Bann kolon i konpran : kan Labourdonnais i arsava, Bourbon i produi 550 000 kilo d’ blé, 900 000 kilo de-riz, 4 000 000 kilo d’ mayi. En mèm tan lo konsèy gouvèrnman i fé la remark :

 Tan k’ lavé la guèr (la Succession d’Autriche), l’île de France té oblijé baze dessi nou. Si nou lavé pa porte ali sekour po lo manjé, si té pa nout blé, nout mayi, li noré pa gaingne nouri toute son bann bato … 

Lo plüs prinsipal lé produi, soman lé touzour oblijé alé rode Madagaskar, de-riz èk la viann bëf salé.

Manièr la Compagnie des Indes la-ésploite Bourbon

Lané 1764, kan lo gouvèrman i désside mète lo deu zil dessou lotorité dirèk lo Roi, bann diréktër la Compagnie des Indes i déklare : « Deu zil-la i koute sinkante milion bann zaksyonér ; bann kolon i doi la Compagnie toute zot fortine. » Lé vré, zot la fé lavanse bann zabitan po gaingne ashète zésklav, po zot gaingne komanse mète en valër la tèr. Lé normal lo bann zintéré adisyoné – ranboursé en kafé- lé normal i fé parti çak i doi la Compagnie. Depi lané 1722, li té oblijé antretenir in troupe 150 bononm po la défanse lil Bourbon, èk son polisse. An-plüs de ça li té oblijé pèye bann zadministratër sivil. D’in koté, la ressète la vente zésklav sharjé dessi bato la Compagnie, èk la vente kafé en Métropol i konpanse lo dépanse. D’in ot koté, dapré lordonanse lo 23 avriy lané 1723, la Compagnie i vande bann kolon marshandiz eropéin (sinonsa aziatik) èk in bénéfisse 100 %, apréça 125 %, 150 % ; po lo vin èk lalkol 200 %, 300 %. Bann bénéfisse-la, k’i réspèkt’ lo principe de l’exclusif, i tonbe lo prinsipal rantré larjan la Compagnie. Èk ça i fo ajoute in redevanse (en natür) 4 once po in larpan d’ kafé ; i fo ajoute an-plüs lo bann droits de mutation (15 000 livre). Apré in promié léfor la Compagnie po linvéstisman, la popilasyon d’ Bourbon i kouvèr son bann dépanse. Noré mèm lo droi di i raporte ali, si ou majine la Compagnie lé oblijé fé in léskale dessi shemin l’Azi oriental.

Boudikonte, lo mète-en-valër Bourbon dann tan la Compagnie des Indes, té in siksé matérièl, in siksé finansyé. Lékilib komérsyal, lékilib finansyé lé là, soman dessi lo dos bann kolon èk zot bann zésklav.

Bann note
[1] Dèskripsyon dann bann livr' Père Jean Barassin, Bourbon des origines jusqu’en 1714, Saint-Denis, 1953, èk La vie quotidienne des colons de l’île Bourbon à la fin du règne de Louis XIV, 1700-1715, Saint-Denis, 2005.
[2] BN Ms. NAF 9343, f° 185
[3] Ed. J. Barassin, Sainte-Clotilde, 2015.
[4] Archives du Service historique de la Défense A/1/2565, p. 109 à 142.
[5] Albert Lougnon, L’île Bourbon pendant la Régence. Desforges-Boucher, les débuts du café, Paris, 1957. Toute bann mezür lo poids lé en livr' fransèz, poids de marc, lé égal 489,50 gram dan lo sistèm métrik.
[6] Jean Defos du Rau, L’île de la Réunion. Etude de géographie humaine, Bordeaux, 1960, p. 181-189
[7] Recueil ou collection des titres … concernant la Compagnie des Indes … par le sieur Dernis, Paris, 1755, t. 1, p. 88-90.
[8] Id., t. 3, p. 604-618.
[9] AN SOM Colonies E 1, f° 596. Jean-Mathieu Advisse-Desruisseaux, ofissié dé vaisseaux de la Compagnie des Indes, lo garson in gran komèrsan Vannes, lo koréspondan la Compagnie dann port-la, lo mari in madanm kréol propriétèr deu konsésyon, po in total 110 éktar, dann paroisse Sinte-Marie. 40 zésklav i kültive domèn-la, li produi toulézan 60 bal-kafé, 6 000 livr’ de-riz, 70 000 livr’ mayi, 16 000 livr’ légüm ; néna in lélvaj 40 koshon, 4 jène kabri. Dapré J. Defos du Rau, Op. cit., p. 186.
[10] Mémoire des îles …, éd. A. Lougnon, Saint-Denis, 1937, p. 70
[11] AN SOM Col. C/3/5, f° 14 v°
[12] A. Lougnon, Recueil trimestriel de documents …, 1941, 1943, 1944, 1945.
[13] AN SOM Notaires 12/3/14
[14] Philippe Haudrère, La Compagnie française des Indes au XVIIIe siècle, Paris, 2005, t. 2, p. 604-634.
[15] AN SOM Colonies C/3/5, pièce 8 ; Dernis, Recueil …, t. 3, p. 551.
[16] Selon une remarque d’Yves Pérotin.
[17] AN SOM Colonies C/2/75, f° 78
[18] Mémoire des île …, p. 131.
[19] Correspondance du conseil … de Bourbon et de la Compagnie …, t. 5, p. 30
+ Afishe
— Kashiète
Sossiété plantasyonKontèks istorik
Inprime
lo tèks en PDF
Partaje paj-la
dessi rézo sossial
   
Lotèr
Philippe HAUDRÈRE

Historien de l’Académie de marine
professeur honoraire des Universités