Labitasyon Desbassayns

Famiy Desbassayns

Portré Henri-Paulin Panon Desbassayns
Lotèr
Claude WANQUET

Historien


Portré Henri-Paulin Panon Desbassayns

Henri-Paulin Panon lé né Sin-Pol, lo 11 févriyé 1732. Son granpèr, Augustin Panon (té i kriye ali ossi Leurope), lété in sharpantié la marine té i sorte Toulon. Li l’arive Bourbon dessi la fin 17èm sièk. Là, li la-ramasse in zoli moné.

Dan lo bann zansète Henri-Paulin Panon néna ossi in moun renomé dann listoir La Rényon, Françoise Chatelain (parfoi i di de Crécy). Avan maryé èk Augustin Panon, èl lavé fé bonpé zanfan èk 3 mari té fine mor. Po ça mèm bann kahié-journal Henri−Paulin i done lo nom bonpé demoun i tonbe son famiy pré konm loin.

Portré Henri Paulin Panon-Desbassayns. 18èm sièk. Pintür luil dessi toil.
Koléksyon Müzé Villèle

Henri-Paulin la-fé in gran, in zoli karyèr militèr. Pa-sito 1744, li la-rantre sou-liètnan dan la milisse Bourbon. Lané 1751, li la−anbarke po Linde dann bann Volontaires de Bourbon ke la-parti konm ranfor po Dupleix. En 1758, i nome ali liètnan. Li pran part bonpé bataïy, li lé bléssé (ali mèm i di konmsa son bra droite lé « estropié »). Ça jiska 1761, lané bann Zanglé i pran possesyon Pondichéry ouça li té anfermé. Kan li artourne Bourbon, li rantre Major la milisse Sin-Pol, lané 1773. Dann lané 1776, li gaingne la médaïy shevalié lordr’ royal militèr Sin-Loui, in dékorasyon i pé amène ali jiska la noblèsse. Dessi son kostüme, li lé fièr amontr’ médaïy-la – in kroi doré èk portré Sin-Loui dann milié.

Latak Pondichery par bann bato britanik dessou lo komandman lamiral Boscawen. 1756. Léstanpe.
Koléksyon National Maritime Museum
Médaïy militèr : Croix de l’ordre royal et militaire de Saint-Louis. Avan 1785. En or, moulaj, lémaïy.
Koléksyon Müzé Villèle

« Puissamment riche » konm inpé té i di, Henri-Paulin i tonbe, bien sür, dann katégori « Gro Blan » : li lé jiska lo plüs gran propriétèr la tèr konm zésklav dann péi Bourbon. Lané 1763, li navé déja « deu cent soissante zarpan troi kar » la tèr ke té i vien d’ son granmèr mor di-zan avan. Mé-soman, son rishèsse la-komanse poudbon lo 28 mai 1770, kan li la-maryé èk Marie-Anne-Thérèse-Ombline Gonneau-Montbrun, lo sël zanfan son kouzin Julien Gonneau, « la plus riche héritière de l’île » konm li mèm li ékrire. Lané-la, li néna 38 t’an, aèl té pankor gaingne 15 z’an. Zot va gaingne 13 zanfan, 9 la-vive jiska gran. Bann-la va gaingne bonpé zanfan zot tour.

Rantr’ zot mariaj èk komansman la Révolution française, ménaj-la la-amasse in sapèr patrimoine fonsié. Dann lané 1789, lo bann domèn la famiy Desbassayns i fé 420 zèktar (six térin Sin-Jil po in total 150 zéktar, deu térin La Saline èk Troi-Bassin po in total 145 zèktar, épila 125 zéktar Bernika). Dann lané 1784, zot i totalize 254 zésklav ; en 1790 : 348 ; en 1797 : i arive jiska 417. Dann lané 1800, apré la mor Henri-Paulin, i sava jiska 451. Zot néna katr kaz : inn Troi-Bassin èk in ot Boi-d’Nèf k’i ansèrve plito konm magazin, in troizièm Sin-Pol, épila lo plüs gran, çak Sin-Jil-lé-O, lo müzé koméla.

Lo plantaz nana plüs dessi zot térin, cé d’ mayi, la baz manjé zésklav, manjé bonpé Blan ossi. Mé-soman zot rishès, zot renomé, i vien par rapor zot i vande kafé èk koton dann péi Leurope. Ek larjan ça i raporte azot, bann Desbassayns i ashète en France in takon d’zafèr po dékore zot kaz ou bien po arvande apré bonpé plüs shèr dann Bourbon. Henri-Paulin i plasse larjan dann transpor bato. Li ashète ossi plüzir kalité zaksyon èk léta po garanti son sitiasyon.

Lé sür, Henri-Paulin cé lo moun Bourbon d’ lépok-la lo plüs koni, par la kantité d’zékri k’ li la-kite po nou. Li navé poin in gran-gran linstruksyon, son fasson ékrire lété pièg, malizé. Li té fé pa ditou in compte èk lortograf, soman li lété konm in léspèsse lobsédé lékritir. Konm son papa avan, li té i tenir in « livre de raison » ouça li té i marke çak té i konsèrne son bann sheval, son rékolt mayi, épila ossi la néssanse son bann zanfan èk çat son bann zèsklav. Li la-ékrire sirtou in kahié-journal dessi deu voiyaj li la-fé en France, inn dann lané 1785, épila l’ot depi 1790 jiska1792. Po konplété, navé la list çak li la-ashté ou bien li té i doi ashté, bann dépanse, bann faktür. An-plüs ke ça, in paké lète li la-ékrire po son bann famiy, po son bann zami. Plüs inportan ankor : son koréspondanse èk in famiy Gérard, demoun Lorient, in bann zami ali depi lontan, ossi assossié sanm li. Néna an-plüs son bann lète èk son bann kouzin Lagironde. Kan li mor, lo 30 oktob 1800, son notèr k’ lété ossi son kamarade, Elie Philibert Chauvet, la-fé la list toute son bien. Touça i ansèrve po bien fé konète anou kèl kalité personaj li lété.

Kèl kalité bononm i dékouvèr èk toute bann doküman-la ?

Daborinn, in pèr-d’famiy remarkab. Kan li la-voiyaje en France promié foi, lété po alé voir son troi garson admi dann lo kolèj bénédiktin Sorèze, in lékol militèr royal, rienk po bann la noblèss. Dézièm voiyaj té po amène son deu plüs jèn garson en France po zot ashève zot linstrüksyon, épila sirtou son deu tifiy – ça lété rar dann tan-la – Marie-Euphrasie èk Mélanie – kan dèrnié fiy-la va artourne La Rényon, èl va maryé, lo 13 avril 1799, èk Joseph de Villèle, fütir Promié Minisse. Lo bann kahié-journal Henri-Paulin i amontre pa rienk in papa po fé in ka èk progré lékol son zanfan, èk zot réussite dan la sossiété, i fé voir ossi in papa sansib, k’i ème son zanfan.

Lékol militèr Sorèze. Guillaume Lepaule. Komansman 19èm sièk. Léstanpe.
Koléksyon Zarshiv départmantal le Tarn

Henri-Paulin lété in bonom lo pèp, èk in bon rézonnman demoun la tèr. Souvandéfoi li té i gognarde lo dantèl bann parizien, sirtou la manièr zot lété « anrajé » po oküpe toute zafèr, po disküte dessi toute. Soman, fransh vérité, ali ossi li lété « anrajé » parèy bann Parizien-la, èk an-plüs in sapèr lénèrji po in moun son laj dann tan-la. Lo temps li néna po rèste en France lé kourte, alorse li fé son possib po pa rate rien, kissoi in spéktak, in moniman, ou bien in pèrsonalité renomé, kissoi in maniféstasyon istorik ou bien sossial, kissoi in mashine gabié, in téate la mode, jiska in spéktak dann shemin. Li fé toute po ète là ouça néna in nafèr intéréssan po voir, ninporte lékèl.

Son bann voiyaj en France, i done ali lokazyon réalize son bann vié rèv. Daborinn voir lo roi, épila toute landroi remarkab ouça la cour èk bann la noblèsse k’i antoure lo roi i vive. En déor Paris, li sava vizite bonpé ruine romin, bonpé katédral, bonpé shato. Soman na poin rienk landroi renomé i intérèsse ali. Li sava ossi dann landroi plüs sinpe, ke dapré li, i vo lo détour. Toute kalité latlié, bazar, lopital, lazil, la jol … jiska la morg Châtelet, mèm si li boushe son nez èk in moushoir !

Po bien dire, si « son raje po voir toute » i amontre son gran louvèrtür lespri, tanzantan i fé voir ossi na défoi li forse ali in pé po fé touça po fé konm toute demoun. Par égzanpe li ékrire li sava voir désèrtin spéktak parsk « i fo voir ça o-moins in fois. » Li kashe pa d’ dire ossi k ’néna désertin pti piès téate Palais Royal lé pa tro gayar, soman li sava voir kan mèm, san triaj, akoz « là mèm i koné lo pëp.»

Li lé gran amatër téat. Son bann voiyaj i done ali lokazion ashète in paké d’ livr’ : in bann livr’ klassik, a-komansé par Molière k’ li ème bonpé ; 91 livr’ Voltaire ; l’Encyclopédie ; ossi lo livr’ Labé Raynal : L’histoire philosophique et politique du commerce et des établissements des Européens dans les deux Indes – in livr’ demoun té i konsidère konm in kritik férosse antikolonialist’ èk abolissyonist’ – épila ossi in bann « livr’ en missouk ». I remarke bien son préféranse po listoir, zistoir d’voiyaj, la politik.

Guillaume Thomas de Raynal. Léstanpe pa-d’porte l’Histoire philosophique et politique des établissemens et du commerce des Européens dans les deux Indes. Tome 1. Guillaume-Thomas Raynal. 1783.
Koléksyon Müzé Villèle

Par çak la-amontre ali lékol, somanké ossi par tradisyon son famiy, konm la plüpar demoun tan-la, li lé katolik. Partou ouça li sava, kan li arète dann in ville, si in légliz néna in sèrtin grandër sansa in koté artistik, i fo li vizite. Respèkte bien Bondié : ala la moral li répète toultan son bann zanfan. Soman, mèm si li sava souvandéfoi la mèsse, son bann karné i amontre pa in vré lémosyon relijiëz, mèm pa in santiman po çak lé sakré. Sof kan li ékoute bann karmélite labéyi Sint-Antoine shanté.

Li néna in doutanse par rapor désèrtin manièr lo pëp i amène la relijion. Li lé plito kontan ke la Révolution « i fé artourne bann prète dann ran vré sèrvitër Bondié.» Parlfète, li lé dakor èk bann déssizion la-pran kontr’ kongrégasyon bann moine èk bann monial. Konm bonpé demoun tan-la, li konsidère touça-la konm in nid la parès, la gourmandiz, lo vice. Nadfoi, li di jiska kozman kontr’ la relijion. Konm par égzanpe, po lantèrman Baulieu, in famiy ali, légliz Sint-Eustash, li la-di mové parol kontr’ « touça bann çak i organize sérémoni konmsa-la… on diré bann papang, bann zoizo la nuite i vive dessi kadav… Toute ce bann gro, gra kanibal, kontan la mor demoun konm zot. » Malgré ça, kissoi par rapor la réformasyon la relijion, kissoi dann d’ot domèn, li préfère i sava pa tro loin. Lo komansman la dékristianizasyon, lané 1793, i trakasse ali.

Lé pa la relijion katolik i inspire ali, plito la fran-massoneri. Li la-rantre fran-masson depi avan son promié voiyaj en France. Bonpé son bann gran kamarade lé d’dan mouvman idéolojik-la. Mouvman-la néna la kote dan la sossiété demoun instrui depi 1773 kan la-kréé lo Grand-Orient. Lhër son dézièm voiyaj, li frékante régulièrman, o-moins dann lané 1792, la loj La Réunion des Amis Intimes, rü Pot-de-Fer, ouça lété lo sièj lo Grand-Orient, dann tan-la. Lo 26 julié, i nome ali shevalié Rose-Croix. Lo 26 aout 1792, in pé d’tan avan li arsava, li gaingne lo grade officier du Grand-Orient.

Lassanblé bann fran-masson po lordinasyon bann maitr’. 18èm sièk. Léstanpe.
Koléksyon Bibliotèk nasyonal de France

Bonpé son méyër kamarade lé fran-masson ossi. Konm Pierre Alexandre de Beurnonville, ke sar minisse la guèr, mois d’ févriyé 1793 a-partir. Boug-la lété vénérab la loj Sin-Dni La Parfaite Harmonie, lané 1780 ; li lété Grand Maître National toute bann loj Linde, lané 1778. Parèy ossi po lo troi député Bourbon/La Rényon Bertrand, Lemarchand, d’Etcheverry. La fran−massoneri i rouvèr po Desbassayns bonpé d’porte, konm çat La Fayette ke lé vréman, dann tan-la, lo plüs anlèr dann son gloir.

Dapré in passaj dann son journal dézièm voiyaj, li ème pa kan i aborde la politik en sossiété, an-plüs, li di ke ça lé pa son domèn. Mé-soman ondiré ça plito in kou d’kontraryété, kan li voi koman « na pi d’ plézir en sossiété par lo bann zopinion, toultan égzajéré d’in koté konm de l’ot.»

Parlfèt, dann son promié journal, li koze prèsk pa dessi la politik. Li ardi sëlman ke li lé monarshist’ po toulbon, ke, promié foi li la-vu lo roi, Versailles lo 12 juin 1785, li « la-senti in joi à-n’pa-dire. » Lé pa étonan po in bononm la-gaingne son shevé blan dann larmé. Lété parèy po kaziman toute Fransé lépok-la, konm i lire dann toute bann paj Cahiers de doléances 1789.

Dann son dézièm voiyaj, son bann zidé politik i shanje in bonpé. Li aranje ali po rèste bien informé sirtou dessi bann késtion politik sanm bann péi déor. Daborinn par bann journal – li apèle ça les papiers-nouvelles. Plüs ankor, li ékoute çak demoun i di dann landroi püblik, dann shemin, dann réstoran. Po li obsèrvé, po li informe ali, li préfère alé promène Jardin des Tuileries, Champs-Elysées, sirtou Palais-Royal ouça li té i rèste bonpé d’tan po ékoute « bann group té i fé d’ mosyon, èk d’ot té i disküte dessi çak l’apré spassé », konm par égzanpe kan la-arive lo zistoir d’Pak 1791. Li poze késtion d’ot proménër konm li. Li na d’ gou « fé blague bann koshé », épila sirtou partaje dèrnié nouvèl Mascareignes èk son bann zami la koloni. Li koze lontan èk zot dessi çak lé en marsh en France k’ i konsèrne bann koloni.

Dan l’fon, li vé rèste jist in sinpe témoin, li vé rèste dan la netralité. Kan li ékoute disküsyon enflamé rantr’ demoun na poin lo mèm zidé, li rofize lo fanatism’, li prèshe po la toléranse èk lünion. Soman, lo mouvman bann zidé la France nouvèl i intérèsse ali. Li té kontan alé deu foi Lassanblé nasyonal. Li manke pa bann sérémoni inportan lo nouvo pouvoir, konm lantèrman Mirabeau, ou bien cèt Voltaire, k’i anonse zot rantré dann Panthéon. Sirtou, li partaje la gayardiz demoun kan nana bann gran lévènman k’i ésprime lünion nasyonal, konm lo troi fête la Fédération, bann zané 1790, 1791, 1792, ossi çat po ladopsyon promié Konstitüsyon lo roiyome, mois d’séktanm 1791. Li lé là kan i transporte la famiy lo roi la prizon lo Temple, kan té fine pran possésyon lo Palais des Tuileries. Li lé là po la proklamasyon la Patrie en danger. Li va kroize jiska – par azar – bann fédéré Marseille kan zot la-monte Paris, bann çak va joué in gran rol po fé tonbe la roiyoté.

Lordr’ lo kortèj po lo transfèrman lo sèrkëy Voltaire, lindi 11 julié 1791. 1791. Léstanpe.
Koléksyon Bibliotèk nasyonal de France.

Li la-bien pran konsianse ke lidé demoun néna dessi lo roi lé plizanplüs abimé. Li lé pa dakor èk çak i émigre. Lo tantativ lo roi po shapé i shoke ali. Si li aprouve pa bann « bétiz » lo pëp i di, sansa i fé, kan la-transporte la Famiy lo roi la prizon lo Temple, li konpran ke na poin rienk « toute demoun Paris » mé-soman ossi « bann départman lé po fé tonbe lo Roi ». Li « na poin la konfianse lo pëp, na poin lamitié bann Fransé. Zot va reproshe ali toujour lo massak bann Fransé ke demoun i di ali mèm lotër. » Dapré li « Louis XVI i pé pa arrantre Roi bann Fransé ». Mé-soman, lé pa si tan la roiyoté li kondane, plito in mové roi.

Kanmèm ça, li pèrde pa konfianse, mèm si lo ralé-poussé li néna devan son zié, i mète ali « movéz-ümër ». Li néna bone idé ke lo bann problèm va réglé èk lo temps, èk lo rézonab bann lélite – « in lékipe demoun kapab dirije par in bon filozofi la mazorité lo pèp» – in lékipe ke dapré li, i gouvèrne déja La France èk Leurope. In bon déklarasyon d’ konfianse po lümanité, dan son léspri intèrnasyonal fran-masson.

Akoz li lé témoin lo gran-gran ralé-poussé dan la France dann tan-la, akoz li la-për ke son pti péi Bourbon i koné lo déstin Saint-Domingue – k’in guèr sivil térib i déshire apré lo gran révolt bann zésklav mois d’aout 1791– dann milié 1792, li vé artourne vitman Bourbon èk son bann zanfan. Soman, alé Lorient, lërk néna , mois d’ séktanm, bann térib massak, lé bonpé difissil, jiska danjéré. I fo in frèr fran-masson i intèrvien po tire ali, Saint-Cloud, dann in sitiasyon riské.

Kan li arive Lorient, li aprann lo massak son kamarade Jean Gérard par in foul demoun anrazé. Po gaingne kite la France, li lé oblijé jüre ke li sar fidèl po la Répüblik k’i vien d’ énète. Par ça, ali lo vié solda monarshist’, li devien inn lo bann promié répüblikin rényoné !

Kan li té fine arive Bourbon, komansman lané1793, andiré li la-vive plito trankilman. Li lèsse son bann domèn dan la min son madanm, konm kan li lété pa là. Li lèsse ossi son promié garson, Julien-Augustin, dénomé Desbassayns, rantre shèf lo parti konsèrvatër. Mois d’oktob 1799, li tonbe malade. Apré in mouroir k’i fini pi, li mor lo 11 oktob 1800. Jean-Baptiste de Villèle, ke va maryé dé-troi zané apré èk son fiy Gertrude-Thérèse, i regrète, dann in lète li la-anvoye po son frèr Auguste, ke li la-rofüze la « konsolasyon la relijion » – in désizyon drol po in moun konformist’ konm li.

Boudikonte, i pé dire ke Henri-Paulin Panon Desbassayns, malgré son koté in pé méskin, malgré son mank linstrüksyon kiltürèl, artistik, par dé-sértin koté i pé passe po in bon roprézantan léspri lo Siècle des Lumières, o-moins po La Rényon.

Labitasyon DesbassaynsFamiy Desbassayns
Inprime
lo tèks en PDF
Partaje paj-la
dessi rézo sossial
   
Lotèr
Claude WANQUET

Historien