Labitasyon Desbassayns

Famiy Desbassayns

Madanm Desbassayns.
Listoir in léjann : depi Dézièm Providanse jiska bouro zésklav
Lotèr
Alexis MIRANVILLE

Historien


Madanm Desbassayns.
Listoir in léjann : depi Dézièm Providanse jiska bouro zésklav

Listoir la vie Madanm Desbassayns, mor lo 4 févrié 1846 Sin-Jil-Lé-O, noré moiyen rakonte vitman. Sël zanfan in gro plantër rish, él la-maryé sanm in kolon rish konm èl, mé-soman plüs vié. Kan èl i tonbe vëv laj 45 an, él i rantre patrone in gran lésploitasyon, shèf in gran famiy. Dann famiy-la néna inpé va oküpe gran-gran résponsabilité kissoi lokal, kissoi nasyonal.

Kèm si n’i rakonte son listoir jist konmsa, na assé po amonte bien son pozisyon dan la sossiété èk in déstin espéssial dann XIXèm siék. Dann tan-la té i borde bann fanm : in bonpé zaktivité lété rézèrvé po lo zonm. Zot promié travaïy, cé oküpe zot mari, zot ménaj, drèsse zot zanfan. Lërk él la-komanse dirije lo domèn, él la-tashe maniér agrandi ali, él la-niabou rande ali plüs rantab, malgré èl navé po anpare in kriz économik grav . Sinpleman, si èl la-vnü séléb La Rényon, lé pa tro akoz son listoir personél, ça plito par la léjann i rakonte dessi él.

In bonpé ladmirasyon po in fanm ke dé-sèrtin i prétan sept vèrtü

Portré Madanm Desbassayns. Jéhan de Villèle. 1990. Pintür luil dessi toil.
Müzé Villèle

Pourtan, la vie bien longue Madanm Desbassayns i démare pa po lo mié. Son papa té Julien Gonneau, plantër Sin-Pol lé-o. Son monmon lé mor lo zour son néssanse, lo 3 jilié 1755.
Nou koné pa gran-shoz dessi çat la-songne aèl : Jeanne Raux, in matante koté son monmon, maryé ék in jandarm, Jean−Baptiste Hoareau. Cé li la-vnü son tütër ofissiél lo 20 mé 1757 apartir .

N’i koné ankor moins dessi lo tan èl té marmaïy, parèy dessi son jén-tan. N’i koné jist çak inn son bann ti-zanfan, ke té i kriye Petit Gascon, la-di : « son éducation fut parfaite et son instruction presque nulle » . In linstrüksyon rienk « un peu négligée », dapré son bofis Jean-Baptiste de Villèle : jist aprann lire, ékrire, fé kalkül, sanm lo prète la paroisse épila in militér retrété  . In fois gran moun, él té i ékrire pa bonpé, plito konm i prononse. Ça navé assé po done in bon koudmin son mari. Èl la-maryé sanm Henri Paulin Panon Desbassayns, lo 28 mé 1770 : él té pankor gaingne 15 z’an, ali té fine dépasse 38 t’an.
Cé rienk in fois son mari té mor, lo 11 oktob 1800, ke demoun la-komanse konprann son vré pèrsonalité, ék toute son kapab. Ça i amène toute çak i frékante aél, amontre aèl in gran réspé. Mois d’aout 1813, lërk él la-passe dé-troi zour Moris, lo nouvo gouvèrnër jénéral Linde (koté anglé) ke lété là ossi, la-ressevoir aél, apréça la-di : « ses manières reflètent l’élégance de la haute société associée à l’assurance que donne la pratique des affaires » .

Lané 1846, dan lo Notice biographique li la-ékrire dessi èl, Jean-Baptiste de Villèle i di konmsa : èl navé « une capacité administrative que les hommes les mieux avisés pouvaient lui envier ». Tanka Petit Gascon, li na d’gou di son granmèr-la « avait oublié depuis longtemps qu’elle était femme et bien certainement elle avait plus de virilité que tous les hommes de son entourage » . Dann son souvnanse, li rapèle él navé toultan inn « simple toilette de veuve » : in jüpe noir, in korsaj blan, dessi la tête, in moushoir blan kouvèr sanm in payaka a karo toute koulër.

Lané 1817, Auguste Billiard i rann aél vizite. In nafèr i sézi ali : èl lé pa rienk métrèsse lo domèn, èl lé ossi «bonne maman, entourée d’une demi-douzaine de ses enfants et petits-enfants » . Rantr’ 1818 ék 1820, Madanm Desbassayns i akëy son kaz in ot voyazër, lo lieutenant de vaisseau Théophile Frappaz. Ali ossi va di konpliman dessi él : « cette respectable dame jouit dans toute l’île de la plus haute considération qu’elle doit moins à sa grande fortune qu’à ses qualités estimables » . Frappaz té i vé konète ossi koman bann zésklav té i kalküle aél : « Je n’oublierai jamais l’expression de satisfaction et d’amour qui animait la physionomie de ses nombreux esclaves lorsqu’on leur parlait de leur bonne maîtresse qu’ils appelaient leur mère ».
Nou pé pa di lo kozman ce lofissié la marine-la lé pa vré. Sinpleman, anrézon son ran, lo pti pé d’zour li la-rèste là, plüs lo problém la lang, lé malizé majine ke li la-promène tou-sël dessi lo domèn, ke li la-gaingne koze èk bann travayër la tér.
I rossanm plüs li la-gaingne koze rienk èk zésklav la kaz ou-sinon çak banna la-shoizi po fé rankontre ali. Na défoi dé-sèrtin domestik i antan mié sanm lo maitr’ ke sanm lézot zésklav. Po ça mèm, zot i tashe manièr pa pérde lo pti lavantaj zot néna, an-ka k’ zot i malparle lo propriétèr. Pa po di Frappaz i ramasse mantër, mé-soman i fo demoun i argarde bien ouça i sorte çak li rakonte, par koman ça la-arive ék li.

Sof koman, depi st’tan-la, in léjann doré la-grandi dessi Madanm Desbassayns, tèlman ke la-done aèl lo pti-nom Dézièm Providanse. Lërk él té ankor vivan, la- jiska done lo nom-la in rü la ville Sin-Pol.

Léjann-la la-énète akoz èl la-sove Sin-Pol, lané 1809, lërk bann Zanglé la-atake la ville. I fo konète ossi, él la-fé kado bann Sœurs de Saint-Joseph de Cluny son propriété lo Boute Létan, po rouvèr lo promié lékol-lé-fiy La Rényon, malgré té in lékol jist po bann zanfan famiy lib.

Kan él lé mor, ce léjann-la la-vni plüs for ankor, sétaki té i ésplike koman él lété in bon madanm, dizon inn sinte, jiska pa prann konte sanm lo vré listoir, par égzanpe kan i prétan él té i dirije tou-sël toute son bann propriété. Po di lo vré, tél son mari lé mor, él la-anboshe son bofis a-prétann, Jean-Baptiste de Villèle (1780-1848) po jère son bien. Lané 1822, son garson Charles i pran la plasse. Cé li va transforme son domèn Sin-Jil-lé-O en lésploitasyon do-sik. Soman, él té i trouve li té vé fé tro kann, alorse él té i ralanti son lélan , po kontinüé plante ossi dessi son tèr d’ot zafèr po manzé, sirtou mayi.

Lané 1809, kanmèm èl la-done la min po sove Sin-Pol, ça té i mérite pa la gloir nonpli malgré çak Jean-Baptiste de Villèle la−di dann son léloj fünèb . Dapré li, bann Zanglé la-pa kraze Sin-Pol po remèrsié Madanm Desbassayns « des soins et des égards dont ils avaient été l’objet ». Parlfète, kék zané avan, èl lavé-rouve son kaz po in bann zofissié anglé prizonié, lavé−bien oküpe de zot. Po di lo vré, la-pa détrui Sin-Pol akoz lo jénéral des Brulys, gouvérnër, ke lavé sorte Sin-Dni ék bann ranfor, lavé pa anvoye in kontr-atak. In bann gro propriétèr Sin-Pol, la domann ali rokonéte son défète. Alorse, li la-kapitülé, apré-ça li la−tüé son kor . Li té marié sanm in niésse Madanm Desbassayns ke lavé in kaz jist koté kartié jénéral de Brulys. Daoir lé pa rienk akoz bann Desbassayns té i ème aèl ke zot la-fé toute po vëv-la èk son zanfan .

In reprézantasyon kaziman bondié, k’i fé nète in léjann kontrèr

Lané 1841, lërk él i bati la Shapèl pointü, son répütasyon bienfétër i grandi ankor. N’i rann pa anou bien konte, jordi, koman dann tan-la, té vréman in nafér inportan monte in légliz, po la relijion katolik. Ninporte lo réèl zot foi, son degré, bann kolon XIXèm sièk lavé bézoin lo prète po rassanm azot po la mèsse dimansh, po done azot nouvél zot lil, zot paroisse, zot kartié. A li mém i fé batèm, konfésyon, maryaj, lantèrman. Lo son la klosh, lo bann féte kalandrié katolik i règle la vie demoun. I sava légliz po di la priér, ossi po artrouve inn-é-l’ot, po passe lo temps, sinonsa plëre zot mor.

Akoz touça-la, bann demoun Sin-Jil-lé-O navé in rokonésanse po çak Madanm Desbassayns la-amène po zot èk son shapèl. Lépok-la, ça té i tonbe konm in sérvisse püblik proksimité. Po ça-mém son léjann Dézièm Providanse la-ranforsi. Ékspré, pa ékspré, mé-soman èk shapèl-la èl la-gaingne tire lo grokër toute çak té mékontan, zalou, en kolér, parsk él lavé abüze dessi zot po agrandi son propriété, son fortüne. Konm la relijion té i rode po moralize la vie demoun, çat bann zésklav sirtou, té in manièr po mète la min-dév dann lobéissanse ék lo réspé po lotorité. Ça la-profite en promié Madanm Desbassayns ke té i vé lèsse po son bann zéritié in domèn k’i kontinüé fé larjan. Kan él la-bati son shapèl, él navé 85 an passé.

Sof koman koman, lo nom èk la léjann Dézièm Providanse-la, té fé sanm él, dizon, inn sinte. Lé pa drol apré k’in léjann kontrèr i éné, sirtou lërk labolisyon lésklavaz la-fé konéte toute son bann maltrétman. Ça i komanse par là 1910, 50 an apré son mor, akoz in ladilafé : dann son gran kaz, noré ansèrve lo sang zésklav po fé mortié. Ladilafé-la i komanse fané lërk bann zouvrié, çak té po travaïye dan la kour son gran kaz Chaussée Royale, i dékouvèr ke lo join mortié rantr’ lo bann dal atèr dan lo vié kizine lé rouj-rouj .

Lépok-la, lo kontèks politik, éléktoral, lé bon po fé tourne ladilafé konm ça-la. Dessi la fin XIXèm sièk, lërk la-mète en plasse in répüblik laïk, antiklérikal en France, bann Villèle la-komanse gaingne traka ék lo pouvoir politik ke té i pran azot po zénmi lo pëp. Désandan èk zéritié Madanm Desbassayns, zot lé dan lo ron politik po soutien lo roi, po vanje po la relijion. Lané 1906, in an apré la loi k’i sépare la relijion èk léta, Jean-Baptiste de Villèle (1852-1917) i fé in zournal, La Croix du Dimanche, po bataïye kontr’ bann répüblikin ke, dapré li, i rode antère la relijion katolik.

Ce mém lépok-la, dan lo sobatkoz politik, i komanse koze dessi la koulër la peau inn-é-l’ot, dessi lésklavaj, sirtou lërk Lucien Gasparin, dessandan d’zafranshi, dépüté depi lané 1906, i rantre dan la band’ çak i malparle bann Groblan La Rényon. Alorse, toute bann zournal cé d’ défoulé tanpirkipé po rakonte san triaj lo bann rakontaj inn-é-l’ot, lo bann laküzasyon inn kontr’ l’ot. Par égzanpe, dann zournal Le Peuple 20 janvié 1909, in léktër anonime i kritike « les aristocrates de ce pays qui, hier, ont fouetté nos ancêtres et qui ne rêvent plus aujourd’hui qu’à une chose, la mort du petit, le retour à l’esclavage ». Lo 26 janvié apré, zournal-la mém i méte in kozman dessi rézülta zéléksyon, dessi lo trépé d’voix in kandida la-gaingné, in kandida ke li apèle : « le candidat républicain démocrate Dager, l’ouvrier, le noir Dager ». Lo 11 févrié 1910, Le Nouveau Journal de l’Ile de La Réunion i atake lo manièr-fé lo kandida Gasparin parsk li fé arlève « la question des couleurs » çak i fé arvive « les passions mal endormies ».

Anplüs bann la politik ék zot bann zournal, in ot afér i amonte bien koman demoun la-pa konsèrve rienk bon souvnir Madanm Desbassayns. L’Académie de l’Ile de La Réunion la-pübliye, dann son bültin N°4-5 (1921-1922), in létüde k’i apèle Locutions et proverbes créoles. Po di koça i lé in shipèk (chipie), i pran konm égzanpe Madanm Desbassayns : « [une] personne autoritaire et cruelle […], une dame très méchante pour ses esclaves ».

In mové répütasyon k’i grandi sirtou bann zané 1970 apartir

Pièr tonbal Madanm Desbassayns. Hubert Nugent.
Müzé Villèle. Droi rézèrvé

Pandan in bon boute tan, lo mové répütasyon Madanm Desbassayns i fane pa tro dan la popülasyon, porézon cé jist demoun i koze dessi, sinonsa lé dann tèks domoun i lire pa tro. Parlfète, jiska la fin bann zané 1960, na in bonpé famiy Sin-Pol, i koné mém pa kiça èl i lé. Ondiré la-oubliye aél nèt depi él lé mor. Po komansé, lané 1866, lërk i déplasse son sèrkëy dan la Shapèl pointü, na pwin pérsone i fé in konte avék. Mèm zafèr lané 1946 po lo santenèr son mor, parèy lané 1948 po labolisyon lésklavaj. Lé vré ossi, i amontre pa ça ditou dann lékol, i rakonte marmaïy plito zot zansète lété d’Gaulois. Lé pa po oblije azot kroire in nafér parèy, mé akoz lo bann program, lo bann livr’ lékol cé lo mèm partou en France.

Dann zané 1970, i arkomanse koze Madanm Desbassayns, sirtou kan, rantr’ 1976 ék 1978, in létnolog , deu zétidiante listoir lünivérsité La Rényon , i ramasse in bann témoignaj « transmis à leurs descendants par d’anciens esclaves ». Toute bann témoignaj-la i di bien koman Madanm-la té in fanm méshan, massiak, psikopate, ke té i rode jist fé passe la mizér bann zésklav, jiska fé d’krime sadik : dizon li mèm lo diab.

Akoz bann témoignaj-la i égzajère, i korésponde pa èk la vérité istorik  , i gaingne pa baze dessi zot, kan i prétan, par égzanpe, k’él la-fé jète dann fon la Ravine-a-Malër bann çat la-rorganize in konplo, konm çat la-dénonsé ; k’èl la-fé noiye, par kinz, bann prizonié dann kasho sou la tér ; k’él la-fé antère bonom vivan ; k’èl la-fé akoushe fanm dessi in trou ; k’èl la-done koshon ti baba noir po manzé, touça-la.
Toute bann zistorien i koné bann témoignaj oral lé pa solide po vréman, i koné i fo ramasse in bonpé po konparé, po gaingne vérifié si çak demoun i di i korésponde inn-é-l’ot. Dann reshèrsh-la, i di mém pa konbien demoun zot la-késtioné, mèm apépré. Amwin, mwin la-niabou trouve, ék in nom sinonsa in linissial, angro in dizèn. Malgré lo pti-pé demoun zot navé po reprézante la popülasyon, zot la-pran lo bann réponse konm inn moral popülèr, inn tradisyon oral.

Lé pa po ça i fo majine bann déssandan zésklav navé pwin mové souvnir Madanm Desbassayns. Apré 1848, in bonpé i shape vitman èk son lansien domèn. Sirman, banna-la i souvien pa d’èl konm in bon moun. In bonpé la-soufèr èk son dissipline tro dür, son rorganizasyon sévèr, son sürvéyanse inn-é-l’ot en pèrmananse, son bann kontrol shak instan, lo bann pünisyon jiska la jol ék lo fer dann pié.

Cé son garson Charles – li té i jère lo domén depi 1822 – ke lavé rorganize dissipline dür-la, mé-soman li té i oküpe lézot propriété èl navé, konm çat Sint-Mari, landroi li té i réste . Sin-Jil-lé-O, té Madanm Desbassayns, té i oküpe toute zafér par li-mém jiska son mor. Daoir bann zésklav té i détèste aèl sitélman, zot la-transmète santiman-la zot déssandan. Jiska Jean-Baptiste de Villèle té i rokoné él lété tro dür . Léjann-la, parlfète, lé né apartir in réalité.

Po fé in sinbol lésklavaz

Skültir Madanm Desbassayns. Marco Ah-Khiem. Bazalte.
Müzé Villèle. Droi rézèrvé.

Malgré ke lo bann zaküzasyon dessi èl té i tienbo plito pa dboute, té plito fantézi, mové répütasyon Madanm Desbassayns la−fane partou fassilman apré 1970. Ça akoz période-la té paré po ça. Bann zané 1960 apartir, in mouvman politik idantitèr i lève. Li tire défo la départmantalizasyon – ke lavé-voté lané 1946 po dékolonize La Rényon. Parlfète mouvman-la i demande lotonomi . Bien sür, ça in nafèr éléktoral : i mète en avan lo souvnir toute lo bann soufranse navé dann lésklavaj èk la kolonizasyon po ésplike toute zinégalité, toute lo diskriminasyon demoun té ankor oblijé süporté. Dann zané 1960, par linportanse li done la sitiasyon ékonomik ék bann lopozisyon sossial, lo marxism’ i rale in bonpé bann zistorien.

Dann kontèks-la, talèr listoir La Rényon i tonbe jist konm cèt lésklavaj : i komanse èk li, la-dan mèm i rode lo rassine, èk ça−mèm i nouri lo souvnanse, par ça-mèm i rande zomaj bann zansète.

Parlfète, toute témoignaj oral bann déssandan zésklav lé konm doküman istorik prinsipal, dizon lé sakré.

Lo gran kantité d’ livr’ sinon zartik i amonte bien lo degré lésklavaj i intérèsse bann shérshër, lo degré d’gou demoun néna po listoir lépok-la . Lané 1970 apartir, in tralé d’zétüde ék dossié i rolanse lo mové répütasyon Madanm Desbassayns konm in fanm komandër, san pitié, san kër ditou. Bann rakontër zistoir, shantër, konm tout zartist’ La Rényon çak i koze dessi él, i kroi çak zot i rakonte lé vré po vréman. Poudvré, kissoi éspré, kissoi san fétéspré, zot i nouri, i fé grandi, i fane son léjann. Jordi, lërk in fanm i komande inpé tro, vré pa vré, i krie aèl Madanm Desbassayns.

Çé sirtou akoz la sinplifikasyon égzajéré listoir lésklavaj, konmsik navé, in koté lo bann Noir, èk la shène, shabouk toultan, épila l’ot koté bann Groblan, plin larzan, massiak bien sür. La-fé ansanm Madanm Desbassayns lo modél touça-la. Mé-soman i koné èl té pa toultan lo plüs rish. Lané 1830 apartir, Gabriel Le Coat de Kervéguen (1800-1860), la-passe devan èl, èk ankor plüs zésklav. I koné ossi, dann tan-la, toute çak néna inpé larzan, blan, métis, sinonsa noir, néna zésklav, na d’foi jist dé-troi, po travaïye zot tèr, sinonsa konm doméstik. Fé èk Madanm Desbassayns lo sël résponsab, cé fé oubliye toute lézot zésklavajist ke demoun i koné pa tro. Alorse i rode pa lo konte ansanm zot déssandan, kanmèm zot zansète ossi lavé fé mové zafèr.

I rossanm parsk La Rényon navé pwin in gran libératër konm Toussaint Louverture la-ba Haïti, cé Madanm Desbassayns k’i soude ansanm bann déssandan zésklav èk zot rankine po lo tan-la, k’i porte lo souvnir lésklavaj.

Dézièm Providanse sinonsa bouro zésklav ?

Riskab inn-sé-jour i dékouve d’ot doküman, mé jiska jordi i gaingne pa trouve in prëv po garanti lékèl lé vré. Kan nou argarde bien toute lo bann doküman k’i égziste, ni koné jist él té in fiy son lépok, lo rézulta konm lo batissër sossiété-la . Lékonomi son domèn té i ropoze dessi lésklavaj, in pratik diabolik, kondanab, sofke sistèm-la té bien légal, bien réglomanté.

Depi ièr jiska jordi, lé rare in shèf lantropriz lé in bienfétër. Èl ossi, té i rode anprofite omié lo sistèm, la-éssèye améliore ali ankor. Toute çak él la-fé, toute çak èl lété, la-ansèrve dann XIXém èk XXèm sièk, po in bonpé lintèrprétasyon èk roprézantasyon. Shak lépok néna son mantalité èk son valër. I done diféran manièr konprande in sitüasyon. Touça-la la-fé énète in léjann bien gravé dann lo majinasyon in bonpé Rényoné.

Bann note
1 Jean Farchi, Petite histoire de l'île Bourbon, PUF, Paris, 1937, paj 167 èk 173 : mové temps ke la-kraze bann plantaj, lané 1806 èk 1807 ; la guèr naval kontr’ bann Zanglé ke la-bloke lo komèrse par bato ; lobligasyon trouve in ot kültur po ranplasse kafé, touça-la.
2 Zarshiv départmantal La Rényon, C°2742.
3 Doküman Pieux Souvenir, Zarshiv lévéshé, kote 4B.
4 Jean-Baptiste de Villèle, Notice biographique sur Madame Desbassayns, Müzé istorik Sin-Jil-lé-O, 1992, paj 4. Militèr retrété-la, daoir son tütër, Jean-Baptiste Hoareau.
5 Bültin la Sossiété Listoir Lil Moris, livr’ 7, Mé 1999, paj 43.
6 Petit Gascon, Pieux Souvenir, Zarshiv lévéshé, kote 4B.
7 Auguste Billiard, Voyages aux Colonies Orientales, Zédisyon ARS Terres Créoles, Sin-Dni La Rényon, 1990, paj 57. Billiard i ékrire ossi : « èl lé un peu courbée et par l’âge, et par suite d’une chute qu’elle fit il y a quelques années, elle n’en est pas moins remplie de courage et d’activité (…) ».
8 Decary (Raymond), Les voyages du lieutenant de vaisseau Frappaz dans les mers des Indes, Tananariv, 1939, ADR, Bib 1534/I, paj 167.
9 Petit Gascon, Pieux Souvenir, op.cit.
10 Jean-Baptiste de Villèle, Notice biographique..., op.cit., paj 24-25.
11 ADR, L 421.
12 Zarshiv pèrsonèl, lète 14 avriy 1824.
13 Dapré Henri Cornu (1904-1993), lotër reshèrsh, zartik, konféranse dessi Madanm Desbassayns.
14 Encyclopédie de La Réunion, zédisyon Livres Réunion, Sin-Dni La Rényon, livr’ 6, 1980, paj 110.
15 Brizou (J.) èk Desprès (M.-R.), Madame Desbassayns, mythes et réalités, mémoir lissanse, Lünivèrsité Provence, 1978, ADR, 8J 26
16 Lané 1817, lintèrdiksyon trafik zésklav lavé rande malizé trouve la min-dèv.
17 Charles Desbassayns, Notes des Objets à Observer comme Moyens de Contrôle et de Surveillance, in Recueil de documents et travaux inédits pour servir à l’histoire des îles françaises de l’Océan Indien, ADR, Janvié 1984.
18 Jean-Baptiste de Villèle, Notice biographique, op. cit., paj 44-45 èk 47. « Bonne avec (ses esclaves), mais sans faiblesse » et leur procure « tout le bien-être que comportait leur position (…) mais (elle) exigeait d’eux obéissance et soumission, dévouement à ses intérêts, attachement pour ses enfants ».
19 Jean-Claude Leloutre, La Réunion département français, Zédisyon Maspéro, Paris, 1968 ; Cercle Éliard Laude, Réunion 1969 une colonie française, Zédisyon Maspéro, Paris, 1969.
20 Hubert Gerbeau, Les esclaves noirs pour une histoire du silence, Zédisyon Balland, Paris, 1970 ; Les Cahiers de La Réunion et de l'océan Indien, linprimri R.E.I., Sin-Dni La Rényon, N°1, novanm-déssanm 1972.
21 Alexis Miranville, Madame Desbassayns, le mythe, la légende et l’histoire, Océan Éditions-Musée historique de Villèle, 2012.
+ Afishe
— Kashiète
Labitasyon DesbassaynsFamiy Desbassayns
Inprime
lo tèks en PDF
Partaje paj-la
dessi rézo sossial
   
Lotèr
Alexis MIRANVILLE

Historien