Po fé marshe lékonomi plantasyon lavé bezoin bonpé mindëv, sinonça po konstrui lo bann gro linfrastrüktür dann zot koloni, bann Zeuropéin la-parti rode mindëv étranjé « lib » èk in kontra langajman po ranplasse dousman-dousman bann travaïyër sèrvil té sar disparète. Po ésplike akoz zot i ütilize lo pouvoir politik léta po fé rante travaïyër zétranjé, zot i arsorte larguman konm-koi bann zansièn zésklav lé pa kapab travaïye si i forse pa zot. Alorse, si o-boute i gaingne in moné, bann Javané, Tonkinoi, Zafrikin, Shinoi èk Zindien i kite zot péi natal po angaje azot, po alé travaïye dann bann vié koloni Lamérik, Losséan Indien, mèm jiska bann nouvo téritoir dann Lafrik, Lazi, lo Passifik ke bann péi inpérial lavé anvahi.
Konm lo Congrès de Vienne lavé prande bann dispozisyon, konm l’Assemblée constituante de la seconde République lavé proklame labolisyon lésklavaj lané 1848, noré pü kroire té fine tourne po toudbon la paj la doulër listoir la Franse. Pourtan, dan la koloni fransé La Rényon, lo sistèm langajism afrikin i prolonje lo tourman la trète dessou in makiyaj jüridik. Touçala po fé marshe la kültir kane èk lindüstri do-sük. Depi lontan lo sistèm prodüksyon lavé-fé énète la trète bann zésklav. Konm lü marshe rienk avèk in mindëv i sorte déor, sistèm-la va produire lo mèm léfé dramatik. In koté, la-fine kondane la trète bann Noir depi lané 1815 parsk bann péi néna lo pouvoir lété dakor po di ça té i sava kontr’ la moral, té i sava kontr’ la dignité demoun. D’in ot’ koté, té i kontinüé kroire komèrse demoun-la lété lo sël manièr trouve la mindëv po bann koloni. Néna in bonpé zistorien la-fine amontre « lo dékalaj navé rantr’ la téori èk la réalité depi ladopsyon bann formül de responsabilité civilisatrice (bann nasyon Leurop) » .
Déja, avan lo dékré labolisyon lésklavaj, bann plantër La Rényon lété fine alé rode travaïyër angajé indien. Konm léspérianse-la la-pa kontante bann plantër — parsk bann Britanik la-mète laryaj — konm zot lété sür limigrasyon « lib » va sove lékonomi do-sük, zot va rode koté lo kontinan afrikin, sirtou dessi la kote Lafrik Lèst ouça, pandan lontan, zot lavé trouve la mindëv zot lavé bezoin po zot prospérité. Bann plantër La Rényon i koné bien la kote Lafrik Lèst kontrolé par Zanzibar, sirtou la réjion Kilwa (Quiloa), parsk lépok 18èm sièk zot lavé labitüde alé ashète in paké zésklav laba.
Promié débü, alé rode bann travaïyër angajé dan lo mèm landroi bann zésklav, çé in léspéssifissité rényoné ; bann Zantïyé tanka zot lété pa tro dakor èk ça. Depi lané 1842, lo gouvèrnër La Rényon la-anvoiye lo lieutenant de vaisseau Le Mauff de Kerdudal, komandan lo brick Le Messager, jiska Quiloa po argarde koça réjion-la — dann bann Léta Limam Mascate — té i pë fourni po bann kolon k’ lavé bezoin travaïyër afrikin. Lo komandan i fé in rapor, lü ésplike i pë gaingne bann kaptif rienk si i ashète azot èk bann propriétèr zarab . Soman lané 1844, lo ministre de la Marine et des Colonies i kondane nèt lo komèrse zésklav dessi la kote Lafrik ; boudükonte tantative-la la-foiré. In tralé projé i fuze po alé rode parkoté Lafrik Lèst, soman bann lotorité métropolitin la-rejète toute, i prétan ofissièlman. Lo bann konsidérasyon ümanitèr, épila sirtou la për i aküze azot kontinüé la trète an-missouk va pousse bann zotorité porte bien atansyon. Banna néna sirtou për gaingne kozman sanm bann Britanik parsk la Franse té fine promète fé toute çat i fo po arète la trète zésklav. Parlfète, lo 29 mé 1845, La Franse la-signe in konvansyon sanm Langlëtèr po angaje aèl fé kasse lo mouvman la trète dessi la kote Lafrik. Té i prévoi in droi d’vizite rantr’ Britanik èk Fransé, po sürvèye ansanm trafik-la. La-signe konvansyon-la po 10 z’an. Akoz langajman-la, la Franse i pë pa onètman otorize lo rekrütman bann kaptif dessi bann kote Lafrik po lo bezoin lékonomi son koloni.
Apré labolisyon lésklavaj, kèm lo réjim politik lété pa tro dakor sanm lo bann prinsipe ümanist lané 1848, lo gouvèrnman la-shanje inpé son bann pozisyon. Bann pozisyon-la sar pa tro klèr par rapor bann loi anti-négrié La Franse, mèm si jiska lané 1855 lo konvansyon franko-britanik lané 1845 lété ankor valab – lo konportman lo gouvèrnman po toute çat i konsèrne limigrasyon afrikin va rèste sirtou prüdan épila ipokrite. Parlfète lo jèn réjim inpérial i vë pa fé malvoir alü par lo bann zotorité Londre. Alorse, lo gouvèrnman va kontante alü ansèrve la diplomassi, épila répète ofissièlman bann lintérdiksyon èk bann réstriksyon po toute çat i konsèrne lo trafik mindëv. Bann prékosyon-la lé rienk po la form parsk an-vré la Franse va lèsse bann Rényoné ashé-koupé konm zot i vë lo rekrütman. Zot va fèrme lo zië dessi lo manièr banna va amène zot komèrse. Ondiré lo gouvèrnman La Rényon lavé oubliye la réstriksyon té i di i fo rekrüte rienk bann demoun lé né lib sinonça çat lété lib depi deu-troi zané. Bann kapitèn bato « la-ignore lo bann zord lo gouvèrnër, zot i organize depi la kote Louèst Madagaskar in sistèm rekrütman zésklav i sorte la kote oriental Lafrik » . Po bann plantër lo plüs préssé lété règle lo problèm la pèrte la forse prodüktif lil épila sove lékonomi an-danjé, mèm si zot té i doi ignore déssizion lo gouvèrnman.
Parlfète, depi la vèye labolisyon lésklavaj jiska lané 1859, par langajism afrikin, la-fé rante La Rényon parla 34 000 kapayé dessi la kote oriantal Lafrik po lo bezoin lékonomi do-sük toujour plüs anbissié . Bann shèf Zarab la-kapaye Zafrikin soidizan « angajé » dann bann vilaj, la-vande azot dessi la kote Lafrik èk bann négossian fransé. Zot lé ni plüs ni moins in marshandiz, zot vie té i vo pa gran shoz , sof po lo komèrse. Toute lo rekrütman lété fé vitman, san in lorganizasyon, dann in gran lilégalité. Langajism afrikin va ranforse lo bann rézo, lo bann trafik té i égziste déja ; langajé afrikin rekrüté po La Rényon lé ni plüs ni moins in lésklav anrolé èk in lorijine lé pa çat bann rekrütër la-marké. Lo trafik depi avan épila lo mank kontrole bann zotorité, somanké in pë konplisse, touçala i pèrmète déguize toute lo bann trikmardaj. Konmça mèm anparmi bann Zafrikin rekrüté dessi la kote malagash sinonça komorien, navé plüs demoun té i sorte Mozanbik, Zanzibar sinonça dann péi lo Sultan Mascate . Bann koloni fransé Madagaskar èk Komor, mèm tan té i rossoi, té i fourni la mindëv. Demoun i fé rienk passé. Lo bann zil fransé konm Mayote èk Nossi-Bé i tonbe landroi po fé tranzite, léshanj, trafik demoun. La mèm, trankilman, banna va régülarize, va makiye zot trafik èk zot kontra. Lo kontra té i konte bonpë po zot lé pa ditou « in lakor avèk in konsantman lib rantr’ deu parti », épila d’in ot koté bann lajan limigrasyon lé plüs porté po kashiète la vérité olèrk kontrole la légalité. Épila, lépok-la, la pa signe okin lakor franko-portügué po done bann rossortissan mozanbikin lo droi alé La Rényon. Bann zabü, mové trètman épila toute la mortalité dessi bato, i fé ke lo rekrütman èk lo transpor bann zimigran afrikin i ressanbe plüs la trète ke lo coolie trade indien. Mèm si lo trafik-la lété konü, lo gouvèrnman fransé, lo bann zotorité lokal té i boushe zot zié ; zot té i kontante sëlman largue deu-troi konsèy san valër, ipokrite. La-trouve rienk bann péi étranjé po éssèye lève kontr’ komèrse abominab-la. Mé soman, déryèr zot manièr filantropik, zot i défande rienk zot lintéré komèrsial èk politik. Ankor plüs-pir : ondiré lo bann blokaj po lo rekrütman fransé dann Lafrik an-rézon la moral épila lo mank lorganizasyon gouvèrman fransé, la-ranforse lo koté ilégal, sovaj lo bann trafik. Akoz la préssion bann plantër rényoné èk zot gro lanvi larjan, bann rekrütër lavé-pa për nargue bann zintèrdi po alé rode zangajé an-kantité. Banna la-anbarke — vitman, san règ, dann kondisyon pa possib — marshandiz ümin-la k’i vo shèr. Lo bann zintérdiksyon, lo bann blokaj i rande bann rekrü ankor plüs rar, épila konm dann toute komèrse ilégal, i done afon dan la spékülasyon. Konm lavé-bonpë difikülté po rekrüté, konm bann plantër zantiyé èk rényoné té i mète la préssion, l’Empereur Napoléon III la-done son lakor lo mois oktob 1856 po lo « rasha préalab » zésklav dessi toute la kote Lafrik. Touça té po rande ofissièl çat té i éspasse déja ouvèrtman depi kèk zané, épila té i vë ossi fé tonbe toute bann lamayaj po rande plüs fassil lo trafik. Konm i koné déssizion-la lé fassilman kondanab, i fé sorte ça an-missouk. Lo ministre de la Marine et des colonies, Hamelin, i sava jiska mète la préssion dessi bann gouvèrnër Zantiy èk çat La Rényon tèlmanièr zot i püni lo dérapaj bann journal lokal, zot i vèye bien banna i ékri pa tro dessi limigrasyon .
Dovan la kantité skandal kriminèl, lo gouvèrnman té i gaingne pü kashiète bann gro défo lo sistèm : rekrüte dann bann réjion ouça lésklavaj lé pa intérdi, épila otorize ashté bann kapayé po pèrmète fé gro bénéfisse lété konm aksèpte i kontinüé fé la trète inn’ot manièr. Lo sistèm langajism afrikin, dévoilé konmça i amontre bien çat lété po vréman, épila lo bann zotorité britanik i arète arpa aküze la Franse kontinüé amène la trète. Lèrk langajé afrikin, rashté apréça soidizan afranshi, i débarke dan la koloni, lü gaingne ni konsidérasyon ni lassistanse. Ésklavizé depi promié débu dann son péi, san la protèksyon lo péi étranjé la-fé vnir alü, touça i amontre son sitüasyon lé pa parèy çat bann zindien angajé konm lü-mèm. Mèm si lü lé oblijé suive la loi kolonial konm toute bann zangajé, lü sübi kan-mèm in diskriminasyon plüs gran, in lassèrvisman plüs longue ankore .
Lané 1859, po rante dann in sistèm inpë plüs fran, mé-soman an-plin dessou lo kontrol bann Britanik, La Rényon la-ansèrve langajism afrikin konm in moné-léshanje po gaingne Zindien an-poundiak épila po mète an-plasse inn konvansyon franko-britanik lané 1860. Boudükonte, la Franse la-préfère ranplasse langajism afrikin par lo rekrütman bann Zindien lib parsk i pë pa aplike azot lo soupson la trète konm po bann Noir afrikin ; parlfète akoz lo mové kondisyon sossial èk lo kondisyon d’minorité bien konü sar plüs fassil po tronpe bann zafrikin épila fé tonbe azot dann in vré trète, dapré bann filantrop anglé . Pourtan, pandan lo deu dizèn lané la-suive, bann kolon rényoné la-domande sanzaré i rouve lo kouran limigrasyon, parsk zot té i préfère lo kapassité travaïyèr afrikin par rapor çat lindien. Bann plantër-la lavé baze zot domande dessi in gro kontradiksyon : la rolanse bann zopérasyon-la dann in léspri lümanité épila po lintéré mèm bann zafrikin.
Lané 1881, la fin lo sièk, lo gouvèrman anglé la-dénonse la konvansyon franko-britanik, ça la-kasse po toudbon lo rekrütman bann travaÿër té i sorte Linde, épila ça la-mète bann plantër dann lanbarasman. Bann plantër rényoné lété sitèlman dann malizé, zot la-relanse lidé — jamé vréman antéré — rekomanse limigrasyon afrikin. Labolisyon lésklavaj dann bann koloni portügué lané 1869 èk la fèrmtür lo marshé bann zésklav Zanzibar lané 1873, la-oblije trouve in’ot manièr rekrüte la mindëv. Lo redémaraj limigrasyon afrikin va dépande in lakor rantr’ la Franse èk lo Portügal, signé rienk lané 1887. Lo redémaraj limigrasyon afrikin, rienk dann deu-troi port Mozanbik, i baze dessi in rekrütman demoun lib, demoun volontèr i rode gaingne inpë larjan. Lo nouvo sistèm léjislatif èk lo kontrol bann zotorité portügué la-mète an-plasse, kan mèm i fé pa tonbe toute bann zabü lo sistèm, va rande légal in limigrasyon ke lété rienk inn trète déguizé. Konm bann zangajé-la lété demoun lib, zot la-pa fé rassine dan la koloni, in bonpé la-demande artourne dann zot péi. Lo pti-pë zafrikin angajé la-kasse in sistèm limigrasyon an-poudiak, épila dousman-dousman zot la-vnü parèy bann travaïyër imigré. Lané 1887 apartir jiska promié guèr mondial, néna rienk 3000 la-débarke La Rényon. Bann plantër lavé in gran léspoir dan la relanse limigrasyon afrikin, soman sistèm travaÿ lib-la i süfi pa po amène la kantité mindëv zot lavé-bézoin. Alorse tipa-tipa, komansman 20èm sièk, la-abandone alü.
Langajism afrikin la-kontinüé, la-arfé lève, la-tienbo in léspès sistèm dominasyon èk toute son konsékanse. Langajé lété konm-ki-diré in lésklav – avrédir lü lété konm in moun san liberté – toute ça nora in gran linportanse dan la konstrüksyon bann préjüjé. La sitüasyon langajé afrikin, akoz in léjislasyon kolonial vréman spéssial, akoz ossi son lorijine, va inflüanse son linsèrsyon sossial. Rantr’ langajé èk lésklav lé déja pa fassil voir lo diféranse, ça lé ankor plüs vré, si langajé i sorte Lafrik, ça lé ankor plü difissil parsk dan la mémoir demoun, lü lé parèy in lésklav-mèm.
Koméla, lo déssandan bann zangajé afrikin i forme pa vréman in groupe sossial konm çat bann déssandan zangajé indien, « Malbar », konm i di. O-kontrèr, zot lé mélanjé èk toute lézot Rényoné néna zansète i sorte Lafrik, déssandan zésklav sinonça nouvo zimigré. Dabitüd, i apèle banna « Kaf », in mo i anglobe toute bann Rényoné néna zansète i sorte Lafrik épila toute demoun i rossanbe in « kaf ». Anplüskeça, bann Rényoné i koné pa vréman listoir-la, souvandéfoi i sava jiska rejète listoir-la parsk néna in paké moun lil La Rényon i voi lo « kaf » konm in déssandan zésklav, zot i ansèrve lo mo « langajé » rienk po bann travaïyër néna zansète té i sorte Lazi. Listoir bann zangajé afrikin La Rényon lé inpë « une histoire du silence » konm listorien Hubert Gerbeau la-ékri. Alorse, lé inportan ardone po toudbon bann déssandan zangajé afrikin zot listoir. Listoir-la lé diféran (mèm si néna lo mèm stigmate) çat la trète èk lésklavaj, èk son bann partikularité listoir-la la-rante dann lo gran listoir langajism.
• CAMPBELL G. R., « Le commerce d’esclaves et la question d’une diaspora africaine dans le monde de l’océan Indien » in Cahiers des Anneaux de la Mémoire, De l’Afrique à l’extrême orient, n°9, Edition des Anneaux de la Mémoire, Nantes, 2006.
• CAPELA J., MEIDEIROS E., « La traite au départ du Mozambique vers les îles françaises de l’Océan Indien, 1720-1904, Chapitre III : les Libres engagés, 1854-1904 » in Slavery in South West Indian Ocean, Moka, Mahatma Gandhi Institute, 1989, pp. 247-309.
• CHAILLOU-ATROUS V., De l’Afrique orientale à l’océan Indien occidental, Histoire des engagés africains à La Réunion au XIXe siècle, thèse de doctorat en histoire contemporaine sous la direction du Professeur Jacques Weber, Université de Nantes, 2010.
• CHAILLOU-ATROUS V., Sources et méthodes pour une histoire des engagés africains à La Réunion, de la veille de l’abolition de l’esclavage à la fin du XIXe siècle, mémoire de D.E.A, sous la direction de Jacques WEBER, Université de Nantes, 2002.
• CHAILLOU-ATROUS V., « Engagés africains et engagés indiens à La Réunion au XIXème siècle, une histoire commune? », in Le travail colonial. Engagés et autres mains-d’œuvre migrantes dans les empires 1850-1950, sous la direction d’Issiaka Mande et Eric Guerassimoff, Editions Riveneuve, 2016, pp. 197-229.
• CHAILLOU-ATROUS V., « La reprise de l’immigration africaine à La Réunion à la fin du XIXème siècle : de la traite déguisée à l’engagement de travail libre », French Colonial History, Michigan States University Press, 2016.
• CHAILLOU-ATROUS V., « L’engagisme africain à La Réunion, une traite déguisée, 1848-1859? », in Couleurs, esclavages, libérations coloniales, 1804-1860, éditions Les Perséides, Paris, septembre 2013, pp. 153-178.
• CHAILLOU-ATROUS V., « Les engagés africains à La Réunion : entre ruptures et résurgences d’un système condamné », in Les traites négrières coloniales, Histoire d’un crime, Éditions Cercle d’Art, Paris 2009, pp. 127-139.
• CHEREL J., « Esclavage, traite cachée et mémoire à Mayotte », in Cahiers des Anneaux de la Mémoire, De l’Afrique à l’extrême orient, n°9, Edition des Anneaux de la Mémoire, Nantes, 2006, pp. 293-312.
• DUBOIS Colette, « Réunion-Afrique orientale et mer Rouge : un mariage contrarié, 1814-1870 », in Histoires d’Outre-Mer, t.2, 1992, pp. 423-446.
• DUFFY J., A question of slavery, Labour policies in Portuguese Africa and the British protest (1850-1920), Londres, Oxford university press, 1967.
• FIERAIN J., « Nantes et La Réunion au temps du Second Empire. Les origines de la maison d’armement Henri Polo et Cie (1856-1861) » in Enquêtes et Documents, I, Université de Nantes, Centre de Recherche sur l’Histoire de la France Atlantique, 1971, pp. 283-367.
• FUMA S., (présentation de), Chambre noire, Chants obscurs. Photographies anthropométriques de Désiré Charnay : Types de La Réunion, 1863, catalogue d’exposition, Conseil Général de La Réunion, 1994.
• FUMA S., Histoire d’un peuple, La Réunion 1848-1900, éditions CNH, 1994.
• FUMA S., Mutations sociales et économiques dans une île à sucre : La Réunion au XIXe siècle, thèse de doctorat d’État sous la direction de J.L MIEGE, Université d’Aix-en-Provence, septembre 1987.
• LY-TIO-FANE Huguette, « Aperçu d’une immigration forcée : l’importation d’Africains libérés, aux Mascareignes et aux Seychelles, 1840-1880 », Etudes et Documents, IHPOM, Aix-en-Provence, n° 12, 1980, pp. 73-84.
• MAUGAT E., « La révolte des Noirs du « Regina Caeli » (1857) » in Cahiers des Salorges, Nantes, n°18, 1968, non paginé.
• MONNIER J-E, Esclaves de la canne à sucre : engagés et planteurs à Nossi-Bé, Madagascar 1850-1880, L’Harmattan, 2006.
• RENAULT François, Libération d’esclaves et nouvelle servitude, Abidjan, Les nouvelles éditions africaines, 1976.
• WEBER J., « Les conventions franco-britanniques de 1860-1861 sur l’émigration indienne (Pressions en Afrique) », Cahiers des Anneaux de la Mémoire, n°2, Esclavage et engagisme dans l’océan Indien, La traite atlantique, Nantes, édition des Anneaux de la Mémoire, 2000, pp. 150-156.