Sossiété plantasyon

Définisyon

La plantation, pivo listoir sossial La Rényon

La plantation, pivo listoir sossial La Rényon

Koman i gaingne konprann konmkifo koça i lé la sossiété La Rényon ? Néna in bon pé i fé in lanaliz parsyèl, ça la pa in vizion global.

Pourtan, lavantaj èk La Rényon cék’ ali in “lobjé” fassil po sézir : li lé pti, i gaingne konsidère la sossiété en antié sank ou lé oblijé fane out léspri partou dessi gran-gran léspasse. D’in ot koté, La Rényon i rossanble konm inn sib avèk in poin rouj dann milië, sétadir lo volkan. Otour, néna in promié ron èk la montagn ouça i trouve bann demoun par plasse. Apréla, nana konm in dézièm ron ke la mer i borde. Là mèm, i trouve la plipar bann ville, n’i voi ossi bann gran léspasse agrikol i monte füramezir depi en-ba jiska anlèr, rantr’ la mer èk la montagn. Touça-la, i rande plüs fassil ankor po obsèrvé.
Alé pa kroire, ça i vé dire la sossiété La Rényon lé sinpe po analizé. Son listoir la-done ali bonpé laspé varyé, la-dépoze bonpé strate dessi son tèr, dann son bann vilaj, dann son bann ville.
Touça-la, èk lo tan, la-gaingne gature ansanm po fé in lünité dann toute son diversité.

I fo éssèye konprann koman sossiété-la lé roganizé, koman li marshe, rantr’ listoir la-fé ali, avèk son bann relasyon en-d’dan konm en-déor k’i forme ali.

Karte lil La Rényon. Jean-Baptiste Bory de Saint-Vincent. 1804. Eau-forte.
Dann Voyage dans les quatre principales îles des mers d’Afrique, fait par ordre du gouvernement, pendant les années neuf et dix de la république (1801 et 1802)
Koléksyon Müzé Villèle

La plantation, in réalité ékonomik, sossial

Lané 1970, po çak i arive La Rényon konm mwin, çak li té i voi en promié lété lüzine do-sik La Mare èk, otour, lo bann gran karo kann té i monte en doussër diréksyon la montagn. Péizaj tro zoli, en mèm tan ordinèr, konm dékonsèrtan po in moun i sorte dann Zil Caraïbe.

Toudsuite po toutsuite, po li, La Rényon té kaziman parèy La Martinik, Mari-Galant, La Gwadloup, péi gran domèn li té i koné, li lavé-étüdié. Sirman, La Rényon té famiy lo bann zil, çak bann jéograf té abitüé apèle « zil do-sik » : in bann tèr tropikal ouça kann, sanm son bann kantité gran domèn èk lüzine, la-fane partou dessi. Toutsuite po toutsuite, in promié késtion fondamantal i vien : sépa si bann rossanblanse-là té i vé pa dire lorganizasyon sossial La Rényon lé konm çat bann Zantiy èk d’ot péi tropikal ankor : in société de plantation ?

K’i di société de plantation, i di dabor-inn la dominasyon in prodiksyon agrikol po lésportasyon (in prodiksyon dabitüde bazé dessi kann). I di ossi in lorganizasyon sossial spéssial èk in lorganizasyon lo pouvoir k’ i fonksyone dirèkteman dessou dominanse ékonomik-là.

[La Rényon – Sint-André : lüzine do-sik Boirouz èk karo d’kann, foto anlèr lavion] Jean Legros.
[1950-1960]. Foto.
Koléksyon privé Jean Legros (1920-2004). Toute droi garanti.

Lo sistèm plantasyon èk lesklavaj

Lo gatir rantr’ lesklavaj èk lo sistèm plantasyon i remonte loin. Po bien konprande i fo artourne lontan avan légzistanse bann “zil do-sik”. Parlfète i fo alé rogarde par koté in listoir ke demoun, souvandéfoi, la-pa fé in konte avèk. Pourtan listoir-la i fé konprande koman in form prodiksyon i goupiye avèk dé-sèrtin karaktèr in sossiété, spéssialman koman lékonomi d’plantasyon po la prodiksyon do-sik i goupiye èk lesklavaj. Kann i sorte Nouvelle-Guinée. La-dévlope ali dann lo sud l’Inde (lo mo sik i sorte dan la lang tamoul). In bon koupe de tan, té rienk par in pti prodiksyon familial. Lo sik lété in produi d’valër. Bann marshan zarab la-amène ça jiska Loksidan. Soman, dan lo tan bann kroizade, apré la formasyon lo roiyome Jérizalèm, la-fé rantre kültir la kann dan la réjion épila dann bann zil la Méditérané. Bann zésploitasyon, la grandër la-shanjé. La-vni bonpé plüs gran ke lo bann pti-pti karo. La-ansèrve plizanplüs zésklav. Konm navé poin lo droi fé ça ansanm krétien, la-parti rode bann popilasyon té pankor kristianizé, sirtou bann Slav. Po ça mèm la-done min-dèv zésklav lo nom-la (“slaves, slavons” sansa “esclavons”). Nom-la lété parti po suive azot toultan, la-marke zot kondisyon.

Lo déplasman la kültir kann jiska Lamérik éspagnol la-komanse bone-hër (bo-pèr Christophe Colomb té plantër kann dann Zil Kanari). Po la kültir, la-pran dirèkteman modèl dessi la manièr-fé laba dann zil Méditérané. Parlfète, dann inn son lète, Christophe Colomb i di konmsa somanké bann popilasyon li vien d’ dékouvèr-la i pé ansèrve po travaïye dann plantasyon kann. Soman la-pa gaingne fé akoz bann Zamérindien la-rézisté. Alorse la-argarde par-koté lo komerse zésklav Lafrik ke bann péi Lerope, sirtou Portigal, té abitüé frékanté.

Konmsa mèm, in lojik ékonomik istorik, la-fé lamaraj rantr’ kann, plantasyon, lesklavaj. Lamaraj-la, son tour, la-ranforsé dan lo dévlopman çak dé-sèrtin la-done lo nom société de plantation. An-plüs ke ça, in koté “rassial” i rajoute dessi par la diféranse lorijine rantr’ bann zesklav èk bann maitr’.

Une plantation La Rényon. Dapré Gustave Doré. Rantr’ 1850 èk 1860. Gravür.
Koléksyon Müzé Léon Dierx

Lo sistèm plantasyon, in lorganizasyon agro-industrièl

O kontrèr d’ taba èk kafé, néna in lobligasyon po kann : i fo transforme ali vitman. Ça i vé dire k’ in nivo d’ travaïy artizanal i konvien p’ali bien parsk i fo brasse in sèrtin kantité pou k’ li raporte. Po ça mèm, an-plüs lo travaïy agrikol pür, i fo investi dann batiman, matérièl, linstalasyon k’i fo po la fabrikasyon do-sik. Po gaingne in rézilta rantab, i fo in larivé régulié kann fré, en kantité, selon lo kapassité travaïy lüzine. Akoz ça mèm, boudikonte i fini par plante sirtou kann en détriman kontr’ lézot kültir. Dan la koupe, po tienbo la kadanse, po prépare la kantité kann po lüzine krazé, i fo in bonpé min-dèv. Èk bann nouvo linvansyon, lavé plizanplüs kantité kann po trété, füramezir la-élimine lézot produksyon agrikol po favorize in sël plantaj. Parlfète, la fabrik do-sik, apréça lüzine, la-fini par kontrole plizanplüs la tèr po ogmante la prodiksyon kann. Lavé bezoin plüs min-dèv, plüs linvestisman. Touça-la té plizanplüs shèr.

An-plüs ke lo mouvman konsantrasyon lo bann tèr, la konkiranse bann zinstalasyon plüs perféksyoné la-fé k’ füramezir bonpé lüzine la-fèrmé ; ça la-fé ogmante ankor la konsantrasyon. Po ça lagro-industri sükrièr té i anonse larivé lo kapitalism industrièl.

Lorganizasyon ékonomik l’habitation i inpakte dessi çat toute la sossiété. Akoz li lé vréman la matrisse la sossiété, èk dé-troi karaktéristik fondamantal :
– Néna in bann zünité agrikol èk industrièl i produi kaziman rienk do-sik.
– Çé bann produktër kann lé propriétèr lo plüs mèyër tèr, lo plüs gran, lo plüs kapab rantabilize linvèstisman, lo bann dépanse lésploitasyon.
– Néna in téknoloji k’i, akoz i évolué, i done in part plizanplüs gran po lo kapital.
– Néna la forse travaïy en kantité, sou la min, bon marshé. I trouve ça en promié dann sistèm lésklavaj — ki kraz tanpir-k’i-pé bann zésklav. Dann bann zil tropikal, lésklavaj i marshe èk in késtion rassial, sar marké dan lo bann kor. Késtion rassial-la va rèste ankor lontan apré labolisyon, kom in mark listoir. Li sar la rézon in bann divizion la sossiété.
– Néna in sistèm légal, in sistèm politik k’i garanti la dominasyon sossial, ékonomik bann gro plantër. Ça i ranforse zot groupe, i amène azot jiska dirije la sossiété konmsi zot lété in laristokrassi (Bann Zantiyé, té i di : « lo sik i done la noblèsse. »)

Çak i sorte di, ça lé tro jénéral pou k’listoir la-niabou suive ali dann toute son bann kasse kontour. A-partir modèl-la, füramezir, shak téritoir, shak lil la-fé ça son prope manièr. Sof koman, la baz la-reste tèlkèl.

Dann modèl-la, néna lo domèn familial. Ce lünité lésploitasyon-la, té i égziste avan la kültir kann en gran. Dann son gran tèz, La société d’habitation à la Martinique, un demi-siècle de formation : 1635-1685, Jacques Petitjean Roget i amontre bien koman, dann Zantiy, promié débü la kolonizasyon, la-mète en plasse modèl lésploitasyon agrikol-la. Té déja konmsa dann konsésyon lavé-done bann promié l’arivé dann bann zil-la : l’habitation lété lünité d’ baz la sossiété en formasyon. Kanmèm son bann remaniman füramezir, li marke ankor lo péizaj èk la sossiété. Parfoi jiska zordi, l’habitation familial té lo soubasman la prodiksyon do-sik. Po demoun, in landroi, in famiy propriétèr, in habitation té mayé ansanm dann in rézo familial, sossial rantr’ bann « gro kolon ». Dann groupe-la mèm, lo minorité dominan ke té i komande la vie ékonomik dann lil té i sorte. Parlfète, l’habitation, lünité prodiksyon, lété ossi in lünité sossial, ouça toute çak té i travaïye là té i vive ansanm : propriétèr, shèf, travayër. Là mèm lotoritarism èk lo paternalism, inn ou l’ot selon landroi, selon la période, té i kontrole lo bann relasyon sossial. Dessi l’habitation mèm, lavé in for lintèr-dépandanse depi en-o jisk’ en-ba : shakène té i dépande son sipériër.

Zimaj une habitation. Détaïy Sucrerie, vue d’une habitation, coupe d’une Etuve et Canot avec ses Pilons. Robert Bénard. 18èm sièk. Eau-forte.
Koléksyon Müzé Villèle

La konsantrasyon la prodiksyon do-sik dann lüzine plizanplüs gro — soman lavé moins-en-moins — la-oblije bann domèn regroupe ansanm. Ça la-amène la kréasyon sossiété agrikol èk bonpé propriétèr k’i artonbe jiste plantër, tandik bann lüzinié i konsolide zot pouvoir. Soman zot pouvoir-la lété frajil, konm la fayite dé-sèrtin lüzine i amontre.

Sossiété-la la-marke ankor plüs la diféranse rantr’ in klasse sossial èk in trépeu demoun, bann plantër èk bann lüzinié propriétèr la tèr, par rapor lo rèstan la popilasyon. An-plüs son kontrol ékonomik, la plantation i désside, selon son manièr oir, koça lé bon po la totalité la sossiété. Parlfète ça i scèle in bann sapèr zinégalité. Ça i ramène anou prèsk otomatikman, jiska in « persistent poverty », sétadir la mizèr obligatoir po lo restan la popilasyon, konm Georges Beckford, in spéssialisse bann société de plantation i ésplike : « partou [bann gran domèn] i pran lo mèyër tèr po zot, i arfoule bann zabitan jiska dan lé-o déléssé ; par konsékan, nana prèsk toultan in morsèlman la tèr, èk in nivo-d’vi bien ba po bann zabitan ».

Labolisyon lésklavaj lé pa labolisyon bann gran domèn. La tèr réstan po linstalasyon bann zafranshi, i korésponde bien èk çak Beckford la-konstaté. Tanka la société de plantation, li la-réziste boulvèrsman-la. La-fé sanblan shanje lorganizasyon ansien, in bonpé rapor sossial ossi, mèm kan langajism la-arivé, soman la-kontinié konm avan d’in ot manièr.

[La Rényon – Sin-Lwi : Bann lojman lüzine le Gol, foto anlèr lavion]. Jean Legros. [1950-1960]. Foto.
Koléksyon privé Jean Legros (1920-2004). Toute droi garanti.
La-vérifié ça, dessi la fin 19èm sièk, kan zéritié bann domèn té oblijé essèye dévlope lüzine do-sik. Ça té i demande in for finansman, épila té i pousse azot dann in lojik ékonomik étranjé. Dann dé-sèrtin ka, bann propriétèr la-tienbo zot vié manièr-fé po sove zot domèn. Défoi la-gaingné konm en Martinik, parfoi La Rényon ossi, par la fèrmtir in bonpé fabrik do-sik. I voi ankor dann péizaj lo bann ruine inpé partou. La-passe ossi depi fèrvaloir dirèk jiska in ot fasson produi la kann, kissoi konm dann Moris par divizion la tèr po bann pti plantër oblijé kontinié produi kann, kissoi konm La Rényon, par lo kolona k’i mète bann kolon dirèkteman sou la dominanse bann propriétèr. Apréla, plüs gran konsantrasyon la-arivé : in bann groupman d’ sossiété la ramasse gran-gran térin ke té i ansèrve plizanplüs la mékanizasyon po fourni kann in bann gran lüzine modèrnizé. Bann sossiété-la plizanplüs té i abandone lo manièr produi lontan po in manièr industrièl modèrn. Souvandéfoi ça té i amène lo largaj lagrikültir èk la vente la tèr po invésti dann zaktivité komèrsial sança touristik : la société de plantation té i égziste pi en li-mèm.

[La Rényon – Sin-Lwi : lüzine do-sik èk distilri Le Gol, foto anlèr lavion]. Jean Legros. [1950-1960]. Foto.
Koléksyon privé Jean Legros (1920-2004). Toute droi garanti.
Lo sistèm plantasyon ke té i baze rienk dessi lésportasyon, té i gaingne pa rézisté apark si li té i rèste dan la dominanse politik, omoins ékonomik vizavi in péi puissan ke lété in péi kolonial po bann zil tropikal.
Alorse, kan i di société de plantation, i koze pa dessi toute sossiété ouça nana gran domèn, ni dessi in monokültir kann : ça in sossiété i baze dessi in groupe dominan k’i dirije la vie politik èk lo sistèm valër. Lidéoloji groupe dominan-la i prétan léjitime par rapor lorijine demoun bann for zinégalité sistèm-la (lésklavaj, langajism, sinonsa lésploitasyon lo prolétarya la tèr).

Sépa si La Rényon lété in société de plantation ?

Sépa si promié rogar la-poze dessi La Rényon té korèk kan demoun té i dékouvèr là toute mark in société de plantation ? Promié kou-d’zié, oui. Soman la sitüasyon lé plüs konpliké, i mérite in réflèksyon :
La Rényon la-reste plüs lontan ke bann Zantiy in société de plantation an-déor lo sistèm lo sik èk son konsékanse. Lo « toute en kann » l’arive tar, dann 19èm sièk. Parlfète ça la-permète in sértin diversité dan la prodiksyon ; in souplèsse dann kontrol la tèr ; in plüs gran difikulté po lo groupe gran propriétèr po zot forme in laristokrassi ; in séparasyon omoins parsyèl rantr’ statu sossial èk lorijine demoun. Depi bone-hër bone-hër, nana demoun i sorte dan l’Inde lé propriétèr gran domèn. Dan la Caraïbe, dann Moris la baryèr rantr’ bann Blan èk lézot groupe la popilasyon lé klèr-é-nète, La Rényon, bann mélanj étnik, sossial i trouve toultan. La mobilité ék louvèrtir sossial la-fè k’lo groupe dominan la pa rèste fèrmé, défoi té i monte, té i dsann, tanzantan té i dégréne. An-plüs, par son jéografi, La Rényon, konm Basse-Terre laba la Gwadloup, la-done bonpé possibilité po bann pti plantër arive anlèr.

Soman, malgré son gran partikularité, La Rényon i suive po vréman lo modèl société de plantation. Modèl-la la-domine ali lontan. Çak i prouve anou ça ? Lo « vokasyon sükrièr » lil ; lo bann relasyon rantr’ bann famiy rishe èk lo moun la plantation ; la jénéralizasyon la grann propriété po toute lo sistèm sükrié en antié. I romarke bien lévolisyon la sossiété rényoné kan n’i rakonte listoir, kanmèm an-rakoursi, dé-sèrtin gran habitations.  Çat lo domèn ouça zordi nana lo Müzé istorik Villèle Sin-Jil-lé-O, i tonbe in bon lègzanp. Promié tan, lo konsésyon Thérèse Mollet lavé dann lané 1698 i koupe par boute füramezir bann léritaj. Ce “mashine po ashe la tèr-la” konm Jean Mas i apèle ali, la-marshé jiska 1785. Li la-fine par partaje lo promié propriété en uit gran lèz paralèl diféran grandër. Touça la-shanje nèt lërk Henri Paulin Panon Desbassayns, épila son vèv, Madanm Desbassayns, la-antrepri, po dévlope lo domèn, argroupe lo bann térin. Füramezir, zot la-refé lansien konsésyon apark in pti lèz fin. Konstriksyon in sükreri èk plizanplüs zésklav, in shapèl dan lidé gaingne ratashe ali dirèkteman èk Rome, pa èk lévéshé La Rényon – soman ça la-pa marshé – ; laranjman maryaj èk la famiy nob de Villèle ;  touça-la lété  konm in légzanp çak bann-la té i vé fé kissoi la Martinique, La Rényon, ou bien-ça Moris. Plipar-di-tan la-pa gaingné.

Souvnir lil Bourbon, N° 36 : L’habitation Desbassayns (Sin-Jil.) J. Dureau ; dapré Antoine Roussin.
22 Oktob 1847. Litografi koulër.
Koléksyon Zarshiv départmantal La Rényon.

Apré, toute la-dégréné, jiska lo dernié shok. Lané 1946, la départmantalizasyon La Rényon i arive. Lané 1948, i mète en plasse les Sucreries de Bourbon. Ça té i regroupe plüziër sossiété familial. Li té i amène in nouvo fasson jère la tèr po tashe manièr fé kole lo nouvo fonksyonman èk bann nouvo lobligasyon, épila anprofite la shanse bann nouvo lokazion. Lo bann zéritié Madanm Desbassayns la-té oblijé vande zot bien ke la-rantre dann lo gran konpagni. Par dé-troi laranjaman, la-done azot lo droi kontinié zot manièr vive dann in gran kaz lété pi azot. Ça la-éfasse la trasse lansien sossiété. In tranformasyon sossial total ! Ça la-fatigue bann zansien kolon ossi, « orphelins d’un univers paternaliste qui meurt » konm lo kozman J. èk R. Potier i di. 
Ça té pa ditou çak Madanm Desbassayns té anvi k’i fé, konm son testaman, mois d’novanm 1845, té i di ! Po èl, son bann zéritié té i doi lèsse tèlkèl lo bien konm in sël propriété, po zot « jouir [de ce bien] en commun et indivisément aussi longtemps que faire se pourra ». Lété çak èl té i souète, dizon konm in lorde èl té i done : « Mon voeu le plus ardent étant que cette propriété et les esclaves qui y sont attachés ne passent jamais en des mains étrangères ».

Lo sik té pi in priorité dan la lojik ékonomik bann gran sossiété. Vitman zot la-konpri ke la tèr té in kapital kapab raporte azot plüs par d’ot zaktivité. Bann Sucreries de Bourbon, konm d’ot, la-pran dirèksyon lo komèrse, lo tourism, èk d’ot projé ankor ke la-fé d’zot in gran groupman komèrsyal sanm son bann zaktivité internasyonal. Groupman-la la-tire jiska lo mo « Sucrerie » dann son nom.

Apréça ?

Lo shok la départmantalizasyon la-amène èk li in réorganizasyon la sossiété. Bann zélü la gosh lavé-porte nouvo statu-la ; zot té i majine ke lévolisyon noré alé dann sens-la. Soman lo ti-dousman promié débü, lo poids labitüde, la-anpèshe oir k’ an-gro zot lavé rézon. La départmantalizasyon la-amène in révolisyon trankil ke la-aboli ossi bien lo sistèm la plantation konm la sossiété ke sistèm-la lavé fé.
Soman, lorganizasyon èk lo bann pouvoir ansien la-amorti lontan bann konsékanse-la. In groupe sossial dinamik té i domine la société de plantation zot té konsidère azot konm porte-parol la vie ékonomik ; in bann zélü bien plassé té i rolèye azot. Progré téknik, laplon dé-sèrtin shèf lantrepriz ke té i suive légzanp Moris, ouça la société de plantation la-gaingne tienbo malgré lo bann problèm lindépandanse, i ressanbe touça-la té i amontre modèl sossiété-la lavé in vré lavnir. Soman i voi par-koman lo shanjman lo bann règ fonksyonman in sossiété ke lantré massif lo sik lavé-formé-la, la-lèsse la plasse po in nouvo sossiété.

Malgré la société de plantation dizon té fini – dann son soubasman ékonomik, dann koté lo plüs vizib son dominasyon sossial – i vé pa dire ke son bann mark, son bann sikatrisse la-disparète.

In bonpé la-rantre dann patrimoine. Plüs méyër légzanp : Müzé istorik Villèle ou bien-ça Müzé Stella Matutina, La Rényon ; lüzine Beauport, la Gwadloup ; fondasyon Clément, la Martinik. I fo pa oubliye ossi lo patrimoine imatéryèl k’i pran plizanplüs son plasse. Li sorte dann çak bann travayër Madagaskar, Lafrik, l’Inde, la-amène èk zot, la-transmète. Défoi, ça la-rèste parèy in manièr inkroiyab ; souvandéfoi, la-transformé dann bann habitations, la-rantre dann pilon la batarsité la kültir kréol ( dan la lang, bann zart, bann relasyon la famiy, lo manjé, d’ot ankor ).

Müzé Villèle. Emmanuel Richard, Alexandre Rivière. 2019. Foto.
Toute droi garanti

Néna d’ot trasse ankor plüs fin, plüs fane-fané : dan la formasyon létajman sossial, po rantre dan lo groupe dirijan. Bann rézo d’ famiy rantr’ bann propriétèr bann habitations, bann zélite ékonomik la ville, èk bonpé proféssion libéral lé ankor la-mèm. Bann trasse-là i marke touzour la vie sossial èk la vie politik dan la relasyon lotorité/dépandanse/révolt kontr’ çak i roprézante lo pouvoir. Bann trasse-la i rèst’ ossi dan lokipasyon la tèr po batir : néna d’ kartié k’i sorte dirèkteman èk bann zansien camp, tandik bann kaz distansé i rapèle lo kolona.

D’ot’ trasse ankor cé-d’« kou-d’kongne dann kër » po bann déssandan zésklav sinonsa zangajé – bann zèsklav-la, zangajé-la té anmayé dann inn sitüasyon dépandanse total ke zot té i gaingne pa shape ansanm, ke la-marke azot po toultan. Bann prolonjman rassial, kültirél dann inn dominasyon san pitié, la-kraze azot lontan dessou lo poids lo mépri ke la-forse azot repran po zot. Touça-la la-amène konm in « rassizasyon » la sossiété. I artrouve rassizasyon-la, sirtou po bann Zantiy, dann in bonpé manièr-vive la sossiété konm dann in bonpé lo bann valër i fé la kültir. Dessi soubasman-la mèm, in bonpé manièr rofondasyon lidantité i énète.

Parlfète, la société de plantation i artonbe konm in sistèm lantrav ke la-shape par boute.
Sépa si li va fé la plasse po lo malizé moral k’in bonpé « demoun bordé » zot mèm i koze, sinonsa in lékilib plüs valab ouça toute i akorde bien ansanm, in lékilib k’i anonse in bon lavnir po toute çak té dominé, en mèm tan ke li kanalize azot ?

Télésharj lartik : Transformasyon lo fonsié èk lévolisyon lo domèn

 

 

 

 

Bann note
[1] G.L. Beckford : Persistant poverty : underdevelopment in plantation economies of the Third World, Oxford U. Press, 303 p.
[2] Potier, R et J., 1973 Étude anthropologique d'une zone sucrière à la Réunion. Le Gol et son aire d'approvisionnement, Musée d'art et d'archéologie de Tananarive.
+ Afishe
— Kashiète
Sossiété plantasyonDéfinisyon
Inprime
lo tèks en PDF
Partaje paj-la
dessi rézo sossial