Sossiété plantasyon

Bann gran plantër

Lo Grand Hazier, in propriété dessi la kote-o-vent : listoir in konsésyon, in kartié, in domèn kréol plüs troi-cent z’an
Lotèr
Claude ROSSIGNOL

Généalogiste


Lo Grand Hazier, in propriété dessi la kote-o-vent : listoir in konsésyon, in kartié, in domèn kréol plüs troi-cent z’an

Lo Grand Hazier, lé san-manké inn lo plüs vié domèn lil La Rényon.

I di, rantr’ 1674-1678 , Gouvèrnër d’Orgeret  noré akorde lo promié konsésyon domèn-la Jean Julien, in Lyoné lé né 1640 konmsa. Li lété in lansien solda té i travaïye Fort-Dauphin po la Compagnie des Indes. Zot deu son fanm malgash la-parti rèste dessi la kote-o-vent, Sinte-Sizane, po travaïye zot tèr, soingne dé-troi zanimo. Lané 1703, li devien propriétèr po vréman.

Bann zésklav la-touzour rante-en-part dann dévlopman lo domèn Grand Hazier. Saspé Charles, in zésklav i sorte dan l’Inde, ke la-arive mèm tan Jean Julien èk son Madanm, lété promié zésklav la-travaïye là. Lané 1709, Jean Julien i fé léshanj Charles kontr’ in zésklav Augustin Panon – in boug té i sorte Toulon , té i vien d’ débarké. Li lavé-ashète la moitié lo domèn jist dé-troi zané avan, épila li té i koné la valër lo travaïy èk la konéssanse lo domèn ke Charles lavé. Jean Julien té i vien d’pèrde son fanm, li té i komanse in pé vié-vié, li té i niabou pi amène son bann térin. Li shoizi demande Augustin Panon okipe ça po li.

Donasyon in zesklav, Augustin Panon èk Jean Julien Lousteau, 27 oktob 1709. Manuskri.
Extrait de Notaires, sous-série 3E.
Koléksyon Zarshiv départmantal La Rényon

Lané 1714, lërk Jean Julien i mor, Augustin Panon – in lansien konpagnon menuizié, sharpentié d’ kaz, ke lavé-ashète la moitié lo domèn di-z’an oparavan – i tonbe lo seul propriétèr lo konsésyon. Térin-la té i sorte la ravine Grand Hazier, té i sava jiska la ravine Jean Bellon. Par an-o, li té i sava jiska lo gran shemin Bagatel .

Augustin, lo zansète lo gran famiy Panon, la-niabou vni rish akoz li la-ashète in bonpé konsésyon, sirtou çat lo Grand Hazier ke li rèst’ arpa jamé dessi. Li té i préfèr cèt La Mare. Dessi propriété-la, li fé konstrui lo plüs joli kaz la koloni . Là, li plante blé, de-riz, miyé, patate, in pé kann, fruï èk légïm toute kalité. Pa-sito 1710, li néna in troupo plüs 250 zanimo.

Po niabou fé pousse son 22 000 pié kafé dessi lo 1751 zarpan   son térin lo Grand Hazier èk La Mare, Augustin Panon, i ansèrve in bonpé zésklav.

 

Bann zésklav Augustin Panon 

 

Lané 1723, Desforges-Boucher  i artourne Bourbon, li oblije bann kolon fé lo bornaj zot konsésyon. Konmsa, li gaingne sirtou fé pèye azot lo bann taks selon lo bien shakèn néna. La konsesyon lo Grand Hazier ke Augustin Panon la-ashté néna vingt an de ça, i fé plüs 62 000 golete karé  sétadir 147 zéktar. Lané 1730, lërk son Madanm Françoise Châtelain i mor, i partaje lo bann bien – toute ashté en komunoté – rantr’ Augustin Panon èk lo 10 zanfan lé né dan lo katr lit-d’maryaj son défin Madanm. Shak zanfan ankor vivan i devien propriétèr in térin par-là 12 zéktar. Augustin Panon i gaingne inn i mezire apépré 110 zéktar. Depi tan-la, dé-sèrtin manb’ la famiy Panon i gaingne konm sirnom : Panon Lamare, Panon du Hazier – sirman propriétèr lo Grand Hazier, çak i amontre bien lo renomé ce landroi remarkab-la– Panon du Portail, Panon de l’Inde èk Panon Desbassayns.

A-partir 1715, in lanbalman po lo kafé Moka i démare dann lil Bourbon. La famiy Panon èk son bann zéritié ossi, i rante dan lo ron kültir-la ke lo konseil supèryër Bourbon i ankouraje a-fon. Lané 1741 , Augustin Panon i déklare 32 000 pié kafé, Louis Caillou, lo mari-maryé son fiy Catherine 29 000, tandik lo mari-maryé son dèrnié fiy Marie, Jean Louis Gilles François Desblottières, i déklare 40 000 aproshan. Lërk la Compagnie des Indes i ardone lo roi d’France lil Bourbon, la sitüasyon dann lil lé trakassan : la kültir kafé i gaingne lo coup. Lané 1772, 1773 èk 1774, troi for siklone i kasse toute bann plantasyon. Bann gro plantër i anprofite lo malizé bann pti plantër ke la-perde toute po kapare zot bien. I kalküle pi la rishèsse in propriétèr rienk en térin, mé-soman sirtou en pié kafé, en kantité zésklav. Kültir kafé-la, i demande si-tan-tèlman la min-dèv ke li dévlope lo komèrse zésklav en gran.

Ramassaj kafé. 1887. Gravür. Dann : “La Réunion et Madagascar” / Fernand Hue, paj 119.
Koléksyon Bibliotèk départmantal La Rényon

Zalantour 1785, bann propriétèr landroi dénomé Grand Hazier i apèle Grinne, Gillot, Panon l’Inde , Sentuary  et Delaunay . Apark Grinne, toute lé éritié ou sinonsa alié èk la famiy Panon. Jean Jacques Panon  lé sirman lo moins koni dan lo bann zanfan Joseph Panon Lamare. Pa-sito 1736, li lé ofissié dann larmé Pondichéry, li fé toute son karyèr dan l’Inde. Li done po jère son boute térin Grand Hazier Pierre Auguste Delaunay, son nevé, déja propriétèr in morso la tèr a-koté.

Rienk 1789 a-partir, in sukséssër Delauney, Nicolas Caradec, va-done son renomé Grand Hazier. Méssié-la lété in laristokrate, té i sorte en Bretagne. Li lété in lofissié la-fé la guèr Pondichéry. Li la-maryé èk Madeleine Gillot , la fiy in gro propriétèr. Dessi domèn-la, i plante mayi, de-ri, blé, maniok, èk pié kafé, pié jirof ossi.

LA RÉNYON. – La koupe kann. Koléksyon H.M.. [1899-19…]. Linprésyon fotomékanik.
Koléksyon privé Jean-François Hibon de Frohen. Droits réservés.

Lërk son mari i mor, lané 1813, lo domèn i fé apépré 52 zéktar. Madanm Caradec i anbandone in pé bann kültir alimantèr po pran lo risk plante kann.
I prétan, èl la-fé bati, avan 1830, in lüzine do-sik, èk lo soutien la famiy Nas de Tourris. Bann-la va érite lo domèn lërk Madanm Caradec va mor, lané 1843.

Komansman XIXèm sièk , la kantité zésklav k’i travaïye dessi lo domèn la-pa shanjé depi 1747. Lërk la vèv Nicolas Caradec èk la famiy de Tourris i rante dann ron lavantir lo sik, i bati lüzine dessi lo domèn lo Grand Hazier, zot i fé vni plüs min-dèv zéklav malgré néna in loi i interdi la trète bann Noir . Kan va fé linvantèr, apré la mor Marie Nicolas Gustave de Nas de Tourris, va konte in sinkantèn zésklav, rantr’ zot va trouve in bon vintèn jèn zafrikin .

 

 

 

 

Lo garson in kolon i sorte en Bretagne, in dénomé Jean Baptiste Marie Zéphirin Martin Renoyal de Lescouble, va mète anlèr lo Grand Hazier. Li va rakonte son vie dann Bourbon depi 1811 jiska 1838. Oubli pa ke, dann tan-la, té i konsidère lo Grand Hazier, plito konm in landroi ke konm in domèn po vréman. Depi 1811 jiska 1813, Lescouble va rèste là, dessi la tèr son demi-frèr Grinne, pa tro loin la propriété Caradec . Li néna bon relasyon èk son bann voizin : Caradec, Grinne, la vèv in dénomé Fréon .

Plan mal konsèrvé, pa daté, ke la-artrouve dan in vié batiman lo domèn. Ondiré li date promié moitié XIXèm sièk. N’i konstate ke bann batiman lé plassé landroi ouça jordi n’i artrouve in bann konstriksion. I rekoné fassilman la kaz prinsipal (ke) Nicolas Caradec la-aranzé avan la fin XVIIIèm sièk : li lé dann boute à l’Est lo domèn (lo batiman en « U »).

La kaz prinsipal, Caradec la-fé bati lërk li té i rèste-là, lé en boi, kouvèr en bardo èk lanbri par en-d’dan. Li lé pa tro gran mé-soman lé déja dan lo standar bann kaz kréol bann gran propriétèr : kaz-a-létaj, varang, salon, sal-a-manjé, kuizine déor. Son kaz i tonbe vizavi cèt son zésklav, lé kosté ansanm lo kalbanon  ke la-bati 1848 par là. La kaz lé vié akoz ça mèm la famiy Nas de Tourris la-refé ali lané 1860 par là. La famiy Chassagne la-ashète la kaz-la, zot mèm propriétèr koméla.

Fassade prinsipal, 1903. Foto.
Koléksyon privé Famiy Chassagne. Droits réservés.

1859 a-partir, la kantité zangajé i fé tourne la kültir kann, i gaingne lo shok par in bann lépidémi koléra. Louis de Nas de Tourris, maire Sinte-Sizane a lépok, i vèye bien dessi lo bann travaïyër son domèn, dessi la popilasyon son ville ossi. Lanpérër Napoléon III li mèm, va rekonète son dévouman dann pèryode soufranse-la, va nome ali Chevalier la Légion d’honneur. La kriz i suive va pousse bann plantër La Rényon rode d’ot moiyen po anpare la bèsse prodiksyon kann.

Lo Gouvèrnër Darricau i demande Louis de Nas de Tourris alé argarde si, laba Nouvelle-Calédonie, i gaingne pa plante kann, monte nouvo lüzine toute. Lërk lo boug i arvien, li lé sür astër kann la-trouve son nouvo paradi. Li anbarke èk toute son famiy, li vande lo domèn. D’ot plantër va suive ali laba, san oubliye amène èk zot in pé zanploiyé indien spéssialisse plantasyon kann .

Kalbanon bann zouvrié. 1903. Foto.
Koléksyon privé Famiy Chassagne. Droits réservés.
Lo kalbanon jordi. Claude Rossignol. Janvié 2019. Foto.
Claude Rossignol. Droits réservés.

Adolphe Richard èk son Madanm, Marie Eugénie Deshayes i ashète èk Louis de Nas de Tourris bèl domèn-la. Apréça, lané 1876, zot i rajoute en plüs lo domèn Belle Eau, dan lo nor Grand Hazier. Adolphe Richard i ranplasse ossi, jiska son mor, lané 1885, Louis de Nas de Tourris konm maire la ville. Son madanm va mor sink an apré. La konplikasyon la siksésyon va retarde son likidasyon..

Lërk XIXèm sièk la-po fini, bann propriété la siksésyon Madame vèv Jurien i borne Grand Hazier toute koté. Madanm-la – parlfète Camille Panon Desbassayns de Richemont – i tonbe in déssandan Augustin Panon, lo propriétèr Grand Hazier komansman XVIIIèm sièk.

Sinte-Sizane : foto anlèr in lavion bann karo kann par koté Grand Hazier – Bel Air. Jean Legros. 1955-1960. Foto.
Koléksyon privé Jean Legros (1920-2004). Droits réservés

Dessi zone-la koté la mer, lontan la foré té i rékouvèr toute. Koméla pié-d’boi na prèsk pi. Dessi 120 zéktar lo Grand Hazier, apark bann plantaj, néna ossi plüziër vèrjé. Pié letshi, mang, zévi, fouyapin, zavoka, badamié, palmisse, pié kafé, mangoustan, etc. toute bann pié-d’boi-la i parfime lo domèn, i marke lo défilman bann sézon . I anploiye trante moun po planté dessi labitasyon-la.

In lalé lo vèrjé. 1903. Foto.
Koléksyon privé Famiy Chassagne. Droits réservés.

Kanmèm son troi mariaz, Marie Eugénie Deshayes i mor san okinn déssandan. Èl i kite son bann zéritié okipe la vante son bann propriété fane-fané in pé partou. Lané 1894, Ernest Vinson , i ashète lo Grand Hazier. Li lé déja propriétèr lo domèn La Convenance  èk in ot propriété, Chemin des Magasins, Sinte-Sizane . Li préfère vive dessi son domèn Sinte-Mari, épila lèsse po Marie Joseph Vincent de Paul Féréol Eugène Lepervanche  okipe lo Grand Hazier. Ali ossi, li na poin dessandan dirèk. Toute son bann zéritié i vande, rienk po larjan, lo Grand Hazier èk in bonpé d’ot térin. La sossiété Lerpervanche et Cie i ashète lo domèn, lané 1903, zot i revande Albert Chassagne.

Albert Chassagne lé déssandan in famiy i sorte Bordeaux ke l’arive La Rényon lané 1825. Li la-ashète lo Grand Hazier. Avança, injéniër par son formasyon, li té diréktër lüzine do-sik Kartié-Fransé. Lané 1899, li té dirije létablisman-la kan de-fé la−pran d’dan, la-tié lo sirvéyan la distilri, Tristan de Bernardy de Sigoyer , èk son deu fiy té vni porte ali sekour. Lané 1900, son troizièm fiy, Marie Josephe Léonie Benoite, i maryé èk Albert Chassagne.

Albert, Léonie èk zot zanfan. Plak de verre.
Koléksyon privé Famiy Chassagne. Droits réservés.

1911 a-partir, li entrepran refé la kaz en dégrénante ke la famiy Nas de Tourris lavé-bati. Toute lo bann nouvoté dann konstriksyon-la i fé armajine anou k’ Albert Chassagne la-fé zétide injéniër, ke li té pran bonpé linissiativ. Èk li, La Rényon i komanse fé sharpante métalik èk fosse sèptik. Bann fournitir, vitr’, tiyo en fonte… i ashté sir plasse. Komansman XXèm sièk, an-plüs kann, li kültive lang-ilang, vaniy èk plüziër zafèr po manjé konm maniok, mayi èk zariko.

Fassade prinsipal. Par-là 1930-1935. Plak de verre.
Koléksyon privé Famiy Chassagne. Droits réservés.
Fassade prinsipal jordi. Claude Rossignol. Janvié 2019. Foto.
Claude Rossignol. Droits réservés.
Albert èk Léonie dessou lo gran pié-mang léskalié. Foto.
Koléksyon privé Famiy Chassagne. Droits réservés.

In gran lalé bordé pié palmisse Madagascar i amène jiska lo kaz prinsipal. Lo bann vèrjé la-refé èk Albert Chassagne. Astër i trouve in gran varyété zoli pié-d’boi . Lé gayar bate-karé dann lonbraj. Néna vakoi, zanana maron, palmisse, pié kakao, pié banane, fouyapin… na tro po done lo nom toute. Lo zardin èk son deu mille mèt’ karé lé ossi gadianm : patate, brinjèl, maniok, mayi, kanbar i pousse a-koté bann léguime i trouve partou konm salade, navé, zognon, karote. San konté méyër kalité zépisse po fé rougaïy èk kari  : safran, konbava, piman èk zinjanm.

Lo bann zékuri èk lo shemin i amène dann camp bann zouvrié. Par-là 1930. Foto.
Koléksyon privé Famille Chassagne. Droits réservés.

Apré la mor Albert Chassagne, son vèv èk son bann zanfan i fé in Société Civile Immobilière lé touzour là depi 1947. Dessi domèn Grand Hazier, in laryèr pti zanfan Albert Chassagne èk Léonie Bernardy de Sigoyer la-repran kültir kann. La plasse bann zékuri lontan, koméla in sossiété  i travaïye la vaniy la-rouvèr. Li fé vizite son bann batiman, li amontr’ son kapassité bann tourist.

Bann note
[1] Prossé Vauboulon.
[2] Henry Hesse d’Orgeret la-té gouvèrnër Bourbon depi 1é déssanm 1674 jiska 17 zuin 1678.
[3] ADR, 3E29, échange Julien/Panon du 27 octobre 1709.
[4] Augustin Panon la-éné lané 1664, Toulon (Var), li té garson in boulanjé. Li arive lil Bourbon dessi la fin 1689, par lo bato Saint Jean Baptiste.
[5] ADR, C°1921, Registre des concessions de 1690 à 1725.
[6] ADR, C°1921, Registre des concessions de 1690-1725 – Contrat de concession d’Augustin PANON du 26 juillet 1724.
[7] BOUCHER dann son « Mémoire pour servir à la connoissance particulière de chacun des habitans de l’Isle de Bourbon » té i di dessi li : « gabié sharpentié, menuisié. La Mare, li la-konstrui po li, in zoli kaz. In bon boute XVIIIèm sièk, kaz-la lété répité po son larshitéktir èk son solidité èksépsionèl. »
[8] 438 zéktar.
[9] ADR, recensements de 1708 à 1747, C°767 à C°793.
[10] Antoine Labbé dénomé Desforges-Boucher, lé né Brest par-là 1679. I angaje ali konm mousse dessi in bato i sava dan l’Inde. Bann Maure la-trape ali, la-amène ali prizonié. Lané 1695, Séguier de Liancourt, gouvèrnër Pondichéry, i libère ali. Li arive par azar dann lil Bourbon. Lo gouvèrnër De Villiers i propoze ali lo post’ garde-magazin. Li arsava en France èk in fortine li la-gaingne dann jeu. Li maryé sanm Charlotte Duhamel, lo nièsse lo dirèktër la Compagnie des Indes. Lané 1718, li artourne lil Bourbon konm ladjoin lo gouvèrnër. Lané 1723, li rante gouvèrnër. 1é déssanm 1725, li mor.
[11] Lo golète 15 pié i vo 4,872 m.
[12] ADR, C°787, recensements individuels de Saint-Denis de 1741.
[13] Garson Joseph Panon Lamare.
[14] Bo-fis Catherine Panon.
[15] Garson de Suzanne Panon.
[16] Lané 1757, La-nome ali shèf lo kontoir Narsapour èk cèt Yanaon , apréça kapitèn in konpagni volontèr Mazulipatam. Li arvien Yanaon, apréla Chandernagor. Lané 1773, i nome ali shèf kontoir Patna. Li mor la-mèm lané 1802.
[17] Nièsse Françoise Grayell, fiy Anne Panon.
[18] Lo 26 zilié 1817, va promulgue in lordonanse po lil Bourbon k’i interdi la trète bann Noir. La loi 15 avriy 1818 va konfirme lordonanse-la po lanpir kolonial fransé.
[19] I sorte Lafrik ostral.
[20] RENOYAL de LESCOUBLE, Jean Baptiste, Journal d’un colon de l’île Bourbon, 3 volumes, L’Harmattan – Editions du Tramail – 1990.
[21] Caradec té i rèste dessi lo domèn k’i korèsponde èk çak n’i koné jordi.
[22] Elisabeth Euphrasie Léger, fanm-maryé Laurent Lambert-Fréon, pti-fiy Marie-Esparon - la fiy Françoise Châtelain. El lé propriétèr lo domèn Belle-Eau dann nor Grand Hazier, dann nor lo gran shemin i sava depi Sin-Dni jiska Sinte-Sizane.
[23] test de note
[24] DEJEAN de La BATIE, Antoine, Histoire généalogique de la famille NAS de TOURRIS en Provence et à l’Ile Bourbon, édition 1934.
[25] DELATHIERE, Jerry, Ils ont créé La Foa, familles pionnières de Nouvelle-Calédonie, la mairi la Foa la-édité, 2000.
[26] Marie-Antoinette Camille Panon Desbassayns de Richemont, la fiy Joseph Panon baron Desbassayns èk Marie Elisabeth Pajot, lé né Sin-Dni lo 4 aout 1811 (ANOM, réjisse maryaj Sin-Dni 1831, lakt n°18). El la-maryé sanm Louis Charles Jurien (1797-1858), Vicomte de La Gravière, in lofissié la Légion d'Honneur, Komissèr jénéral la marine, Préfé Rochefort. El i mor Paris lo 11 aout 1878. (zarshiv münissipal Paris, VIèm larondisman, V4E 3205, rejisse mortalité, lakt n°1614).
[27] ADR, 4Q250, Adjudication du 12 juillet 1894.
[28] Garson, in komissèr d’polisse, Jean Elie Vinson, èk Marie Gertrude Adélaïde Ducataing. Li tonbe ossi lo nevé François Auguste Vinson, lo doktër ke la-publiye in mémoir, li la-prézante devan l’Académie Royale de médecine. In jèn lakadémi la-énète en 1820. La-d’dan, li fé la démonstrasyon lo degré kontajion lo koléra. Li la-ékrire ossi in bonpé livr ki fé référanse po la médessine tropikal.
[29] Dessi la komine Sinte-Mari
[30] K’i apèle « La Marine » jordi.
[31] Li lé déssandan Françoise Châtelain par Marie Anne Grayell.
[32] Li lé déssandan Françoise Châtelain par Marie Anne Grayell
[33] GOUSSEAU, Sylvie, Beauregard, une plantation de la côte au vent, Fondation pour la recherche dans l’océan Indien, 1981.
[34] Ibid
[35] http://www.lavanilleraie.com/
+ Afishe
— Kashiète
Sossiété plantasyonBann gran plantër
Inprime
lo tèks en PDF
Partaje paj-la
dessi rézo sossial
   
Lotèr
Claude ROSSIGNOL

Généalogiste